KÖPEKLER
Köpekler kokuları koklayarak algılarlar, Hava solumaları ile koku buruna girer ve nazal koku alma epitelinin nöronları üzerindeki koku alma reseptörlerine ulaşır. Aksonları ile beyindeki koku alma sinir demetlerine ulaşır, koku alma duyusu frontal kortekste gerçekleşir. Koku aktif bileşikler arasında, kanser hastalarının ortaya koyduğu biyobelirteç bulunursa buna alışmış burunla kanser varlığı (melanom, prostat, göğüs, ovaryum, akciğer kanseri) veya narkotik madde kokusu veya bomba-mayın kokusu biyobelirteçleri olursa bunları takip eder.
KÖPEK İNSAN İLİŞKİLERİ
Evcil hayvanların kullanıldığı terapiler; kemoterapi gören insanlar, uzun süreli bakım tesislerinde ikamet edenler, kronik kalp yetmezliği ile hastaneye kaldırılan insanlar, travma sonrası stres bozukluğu olan gaziler, fiziksel problemi olan çocuklar, inme kurbanları ve motor becerilerini yeniden kazanmak için fizik tedavi gören insanlar, akıl sağlığı bozukluğu olan insanlar evcil hayvan ile daha az endişe, daha kısa sürede iyileşebilirlik veya motivasyon, hayvanla daha kolay iletişim, ve diğer insanlarla daha fazla etkileşimi teşvik ettiği için önemlidir.
ÜLKEMİZDE KÖPEK EĞİTİMLERİ
Nevşehir’de bulunan Jandarma At ve Köpek Eğitim Merkezi (JAKEM) Komutanlığı emniyet, asayiş ve devriye hizmetlerinde jandarmanın etkinliğini artırma için köpek eğitimleri yaptırır. Köpek eğitiminde doğan yavru ilk 8 hafta annesinin yanında kalır. 9-20’nci haftalarda sosyalizasyon eğitimi verilir. 21. haftadan 32. haftaya kadar grup özelliğine yönelik eğitim safhasıdır. 33’den 52. haftaya kadar branşa yönelik eğitim verilir. Köpekler daha sonra sorumlusu ile birlikte kurslara başlar. Köpekler 8 yaş bitirinceye kadar görev başı eğitim safhasında tutulur, 9 yaş ve üzeri olduklarında emekli edilerek görev dışına çıkartma safhasına alınırlar.
Jakem eğitimleri arama kurtarma, kadavra arama, bomba arama, mayın arama, asayiş, operasyon, uyuşturucu madde arama, yangın tespit, tütün tespit, iz takip ve erzak tespit branşında olur.
Jakem’de köpek unsurları kadrosunda; bir köpek, bir köpek sorumlusu Uzman Jandarma veya Uzman Erbaş bulunmaktadır. Jakem’de eğitime alınan köpek ırkları Belçika Malinois, Alman Çoban Köpeği, Golden ve Alman Pointer, Labrador ırklarıdır (resim 1).
Kadavra köpekleri, Yugoslavya’da olduğu gibi toplu mezarların bulunmasında, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde kayıp insanların yerinin tespit edilmesinde görev yapmışlardır Toprağın metrelerce altında cesedin çözülme çürüme evresinde 1-2 yıl içerisinde dahi köpekler tespit edebiliyor. Afet, sel, çığ, deprem sonrası arama kurtarma faaliyetleri tamamlanınca kadavra köpekleri görev alır.
AFAD Arama Kurtarma Köpekleri
Ülkemizde Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) bünyesinde Arama Kurtarma Köpeği yetiştirilir. Arama kurtarma, yangın, gaz sızıntısı, doğal tehlike bildirme gibi eğitimlerde başarılı olan aday köpekler eğitmeni ile birlikte Köpekli Arama Timleri Yeterlilik Sınavı'na girerler. Başarılı bu köpekler ve yer aldıkları tim (iki yılda bir yapılan sınavdır) özel parkurlarda komisyon karşısında sınav olurlar. Başarılı olanlar sertifikalandırılan köpekler arama kurtarma teşkilatının üyesi olur.
Türkiye genelinde AFAD bünyesinde 17 canlı arama, 5 iz takip ve 1 adet ceset arama köpeği yer alıyor. Samsun İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü AFAD Köpek Eğitim Merkezi’nde 3 canlı arama, 1 iz takip ve 1 ceset arama köpeği yer alıyor. Merkezde 3 Köpek Eğitmeni, 1 Veteriner Hekim arama kurtarma köpekleri için yoğun çalışmalar yaparlar.
AFETLERDE KÖPEKLER
Köpekler insanın en iyi arkadaşı olmanın yanı sıra, sel, kasırga, kasırga veya orman yangınları vurduğunda en yararlı varlık olmaya hazırdır. Köpeklerin yaydığı empative sevgi, onları bir doğal afetten sonra insanlara inanılmaz derecede yardımcı kılar.
Afet köpeklerinin harika burunları olmalı ve ayrıca Golden ve Labrador Retriever, Border Collie ve bunların karışımları gibi iyi sosyalleşmiş, itaatkar ve çevik olmalıdır. Seyahat, ekipman ve köpek bakımı için yılda 5.000 dolar harcanır. Deneyimsiz köpeklerin yaralanma riski vardır, çünkü geriliyorlar, ayaklarını kaybediyorlar ve düşüyorlar. Ayrıca, moloz yığınları üzerinde sürekli eğitim, köpeklerinin pedlerini sertleştirir.
DEPREMLERDE KÖPEKLERİN DEĞERİ
Ülkemiz 1999 Gölcük ve Düzce depremleri yaşamasına rağmen Kahramanmaraş merkezli 2023 (7.7 ve 7.6 büyüklük) yılı depreminde de eğitimli arama-kurtarma köpeklerinin varlığı sorgulanmıştır. AKUT, Veteriner Hekimler, Veteriner Fakültesi Hocaları en sağlıklı ve doğru verilerin eğitimli arama-kurtarma köpekleri yardımı ile sağlandığını ifade etmişlerdir. Kahramanmaraş merkezli depremde Türkiye'deki ekipler yanında ABD, Meksika, Yunanistan, Almanya, İsviçre, İspanya, Japonya gibi dünyanın dört bir yanından gelen arama-kurtarma ekipleri yanlarında bulunan 100 kadar köpek ile çalışmalarını yapmışlardır (26).
Köpekler canlı ile cansız arasındaki koku farkını ayırt edebilme, enkaz altındakileri bulabilme konusunda ciddi eğitim alırlar. Alman Çoban Köpeği, Belçika Malinois, Labrador Retriever, İngiliz Springer Spaniel, Greyhound gibi türler koku alma yetenekleri nedeniyle en çok eğitimlere alınan köpeklerdir.
Arama kurtarma ekipleri teçhizatları da önemlidir. Depremlere müdahale etmek için Türkiye'ye uçakla gelen ABD merkezli bir arama kurtarma ekibinin (USAID, Virginia Uluslararası Kentsel Arama ve Kurtarma Ekibi) beton kırma ekipmanı, motorlu el testereleri, tuvalet çadırları, yiyecek, su, barınak, güç, tüm kurtarma ekipmanı, tüm tıbbi ekipman dahil ihtiyaçları olan her şeyi getirmişlerdir. Ekipte enkaz yığınının içinden gelen zayıf sesleri algılayabilen sismik dinleme cihazları, açıklıkları araştırmak için genişletilebilir dijital kameralar, yüksek eğitimli köpekler yer almıştır.
Arama ve Kurtarmada Zaman Önemlidir
Arama ve kurtarmada zaman her zaman bir sorundur. Örneğin bir çığda, istatistikler, karda gömülü olan insanların yüzde 90'ından fazlasının, 15 dakika içinde çıkarılmaları halinde canlı olarak kurtarılabildiğini gösteriyor. Bununla birlikte, 45 dakika sonra, yalnızca yaklaşık yüzde 20 ila 30'u hala hayatta ve iki saat sonra çığın altında kalan neredeyse hiç kimse canlı bulunamadı. Bu, SAR köpeklerinin, zaman kritik olduğunda insanları canlı bulmada paha biçilmez olduğu anlamına gelir.
SAR köpeklerinin zorlu arazilerde başarılı bir şekilde gezinmek ve molozları yoldan uzaklaştırmak için yeterince büyük, ancak kolayca taşınabilecek kadar küçük olmaları gerekir. Alman çobanları popüler bir SAR cinsidir; tipik olarak akıllı, itaatkar ve çeviktirler ve çift katmanlı kürkleri şiddetli hava koşullarına karşı yalıtımlıdır. Labrador ve Golden retriever ve Border Collies gibi avlanma ve gütme köpekleri de SAR işinde iyi olma eğilimindedir. Bunlar çok güçlü bir av güdüsüne sahiptirler. Tazılar iz sürmek için iyi cinstir. Devasa kulakları ve yüz kıvrımları, koku parçacıklarını doğrudan burun deliklerinde toplar ve yoğunlaştırır, buda koku alma duyularını son derece güçlü ve ayırt edici hale getirir.
Sar Köpeklerinin Korunması
Bir köpek ve bakıcı ekibi değerlendirilirken köpeğin performansı, bakıcının performansı ve bilgisi, köpek ve bakıcının ekip olarak performansı ele alınır. Köpeklerin performansı 2 yıla varan bir eğitimin ürünüdür. Bu çalışmada kullanılan köpeklerin çoğu çoban veya avcı ırklardan gelmektedir. Fiziksel, zihinsel ve anatomik olarak sağlıklı olmalıdır. Köpekler, vahşi ve kentsel ortamlarda test edilir.
Çevresel tehlikeler, Dünya Ticaret Merkezi'ne 11 Eylül 2001 tarihinde düzenlenen terör saldırısından sonra yardım çalışanları için önemli bir endişe kaynağı oldu. Bina çökmesi ve çıkan yangın, acil müdahale ekipleri ve çalışan köpekler için tehlikeli bir ortam yaratarak onları zehirli kimyasal karışıma (kinolon, 3-metil kinolin, izokinolin, difenilamin, surfinol ve 2-(1-fenilmetil) fenol maruz bıraktı.
11 Eylül Dünya Ticaret Merkezi çöktüğünde orada veteriner hekimler ve veteriner teknisyenleri, yüzlerce arama kurtarma köpeği ve bakıcıları zamanla mücadele etti. Köpekler, molozda hala yanan ateşlerden kaynaklanan "sıcak noktalar" arasında çalıştıkları için, aşırı ısınma tehlikesiyle ve bazı köpekler bitkinlik ve susuzluktan muzdarip oldular. Ağır hasta köpekler şehir dışına Hayvan Tıp Merkezine gönderilirken, diğerleri olay yerinde intravenöz sıvılarla rehidrate edilmişlerdir. Veteriner hekim köpeklerin yıkıntıya geri dönmek için can attığını, bunun da köpeklerin morali olduğunu, bu köpeklerin canlı insanları bulmak için eğitilmesinin ve buldukça pozitif bir enerji kazanmalarının sonucu olduğunu belirtirler. Ama sadece kadavralar ve vücut parçaları bulduklarında üzülürler. Arama kurtarma köpeklerinin ve diğer kurtarma görevlilerinin görevlerini yerine getirirken motivasyona yardımcı olmak gerekir. Psikolojik destek için insanlar onlarla konuşmayı sürdürmelidir.
SONUÇ VE ÖNERİLER
AFAD, 40'a yakın arama-kurtarma köpeği ile çalışırken, yalnız Almanya Kurtarma Köpekleri Birliği yetmişten fazla ekip te 2200’ den fazla üye ve 1200’den fazla köpek ile organize olmuştur. Birinci dünya savaşında otuz bin, ikinci dünya savaşında iki yüz bin köpek kullanılmıştır. Ülkemizde her ilçede itfaiye, polis/jandarma teşkilatı olduğundan ilçe bazlı en az 3 arama-kurtarma-ceset ve kan köpeğine ihtiyaç olduğu temelinden yola çıkmalıdır. Bu nedenle depremlerle yaşayan ülkemizde ilk aşamada hedefimizin her ilçede en az 3 köpekten 3000 arama kurtarma-ceset ve kan köpeğine ulaşmak olması gerekir. Daha sonra en kısa sürede sayı on bine ulaştırılmalıdır. Bu köpeklerin eğitimcilerinin de sayısının artması gerekir. Eğitimli köpek sayısına ulaşmanın, ekibi oluşturmanın hemen olamadığı ve bir an önce başlanması gerektiği unutulmamalıdır. Uzmanların İstanbul depremi uyarıları da düşünülerek bu sayılara hızla ulaşmak en yakın görevimiz olmalıdır.
Köpeklerin ilk eğitimlerine başlaması için 18 aylık yaşa ulaşması istenir, yedi sekiz yıl sahada görev alırlar. Enkaz altında kalanları daha hızlı yer tespitiyle belirleyen ve hayat kurtaran bu eğitimli köpeklerin aramalar arasında kendilerini ve burunlarını da dinlendirmesi gerekmektedir.
Kahramanmaraş merkezli depremde 10 ilde 13 milyon 421 bin insan zarar gördü, binlercesi vefat etti, yaralandı. TÜİK (38) verilerinde nüfus sayıları Adana 2,274 milyon; Şanlıurfa 2,170 milyon; Gaziantep 2,154 milyon; Diyarbakır 1,804 milyon; Hatay 1,686 milyon; Kahramanmaraş 1,177 milyon; Malatya 812 bin; Adıyaman 635 bin; Osmaniye 559 bin; Kilis 147 bin olarak bildirilmiştir. İstanbul nüfus sayısı ise 15.5 milyon olup depremden etkilenecek sayı bunun üzerindedir. Temin ve eğitimlerin en az iki yıl sürdüğünü düşünerek Arama Kurtarma Ekiplerini (personel, eğitmen ve eğitimli köpek) hemen oluşturmaya başlamalıyız.
Kaynaklar
1.Curry E, Skogen M., Roth T. “Evaluation Of An Odour Detection Dog For Non-İnvasive Pregnancy Diagnosis In Polar Bears (Ursus maritimus): Considerations For Training Sniffer Dogs For Biomedical İnvestigations In Wildlife Species”. Journal of Zoo and Aquarium Research, 2021. 9 (1): 1–7.
2.Shivik JA. “Odor-adsorptive Clothing, Environmental Factors, And Search-Dog Ability”. Wildlife Society Bulletin, 2002; 30 (3): 721-727.
3.Case LP. The Dog: Its Behavior, Nutrition, and Health”. Second edition, Blackwell Publishing, 2005. ISBN: 0-8138-1254- 2. 9600 Garsington Road, Oxford OX4 2DQ, UK. 496 p.
4.Sergei AK, Barnes PJ. “Exhaled Biomarkers” Chest, 2006; 130 (24): 1541-1546.
5.O” Connor MB, O “Connor C, Walsh CH. “A Dog’s Detection Of Low Blood Sugar: A Case Report”. Irish Journal of Medical Science, 2008: 177 (2): 155–157.
6.Sharun K, Jose B, Tiwari R, Natesan S, Dhama K. “Bio-Detection Dogs For Covıd-19: An Alternative Diagnostic Screening Strategy”. Public Health, 2021; 197: 10-12.
7.Sanders CR. “The Impact of Guide Dogs on the Identity of People with Visual Impairments”. Anthrozoös, 2000: 13 (3): 131-139.
8.Dalziel D, Uthman B, Mcgorray S, Reep Rl. “Seizure-alert Dogs: A Review And Preliminary Study”. Seizure, 2003: 12 (2): 115–120.
9.Stepień I, Stepień L, Lubińska E. “Function of Dog”s Auditory Cortex In Tests Involving Auditory Location Cues And Directional Instrumental Response”, Acta Neurobiologiae Experimentalis, Acta Neurobiol Exp (Wars), 1990; 50 (1-2): 1-12.
10.Szetei V, Miklósi Á, Topál J, Csányi V. “When Dogs Seem To Lose Their Nose: An Investigation on The Use of Visual and Olfactory Cues in Communicative Context Between Dog and Owner”. Applied Animal Behaviour Science, 2003; 83 (2): 141–152.
11.Pickel D, Manucy GP, Walker DB, Hall SB, Walker JC. “Evidence for canine olfactory detection of melanoma”, Applied Animal Behaviour Science, 2004: 89 (1-2): 107–116.
12.Lorenzo N, Wan T, Harper RJ, Hsu Y, Chow M, Rose S, Furton KG. “Laboratory And Field Experiments Used To Identify canis lupus var. Familiaris Active Odor Signature Chemicals From Drugs, Explosives, and Humans”. Analytical and Bioanalytical Chemistry, 2003: 376 (8): 1212–1224.
13.Atasoy F, Erdem E. Köpek Duyuları. Lalahan Hay. Araşt. Enst. Dergisi, 2014: 54 (1): 33-38.
14.Cengiz S. Possible Hazards And Risks That Search And Rescue (SAR) Dogs May Face In CBRN Incidents. GÜSBD 2022; 11 (1): 300-307.
15.Bulanda S. Ready! The Training Of The Search And Rescue Dog. CompanionHouse Books, 2014. 264p.
16.Uymaz S. Arama ve Kurtarma Teknikleri. 2023 [cited 2023 February 18]. Available from: https://acikders.ankara.edu.tr/course/view.php?id=8468.
17.Köpek Birlik Eğitimleri. 2023 [cited 2023 February 18]. Available from: https://www.jandarma.gov.tr/jakem/kopek-birlik-egitimleri
18.Eker G. Kadavra / Ceset Arama Köpekleri. 2013 [cited 2023 February 18]. Available from: https://www.goktaneker.com/2013/08/15/kadavra-ceset-arama-kopekleri-ve-kullanimi/.
19.AFAD Arama Kurtarma Köpekleri. 2023 [cited 2023 February 18]. Available from: https://www.afad.gov.tr/arama-kurtarma-kopekleri.
20.Sakarya, 2023. Türkiye'nin en hassas burunlu arama kurtarma köpekleri Sakarya'da belirleniyor. [cited 2023 February 18]. Available from: https://www.yenisafak.com/hayat/turkiyenin-en-hassas-burunlu-arama-kurtarma-kopekleri-sakaryada-belirleniyor-3865016.
21.Koçer Arama kurtarma köpekleri Samsun AFAD’ın göz bebeği. 2021 [cited 2023 February 18]. Available from: https://samsunsehirgazetesi.com/ gundem/arama-kurtarma-kopekleri-samsun-afadin-goz-bebegi-1388.
22.Rue N. 2019. Dogs provide help, support in natural disasters. Dogsbestlife.com. 20 Nisan 2019.
23.Stanevich R. The Basics About Search and Rescue Dogs. 2023 [cited 2023 February 18]. Available from: https://www.ncadogs.orgsar1.html.
24.Mehus-Roe K. Disaster Search and Rescue Dogs. 2002 [cited 2023 February 18]. Available from: https://www.petfinder.com/helping-pets/animals-and-disaster-relief/disaster-search-rescue-dogs/.
25.Handwerk B. How search-and-rescue dogs find survivors. 2021 [cited 2023 February 18]. Available from: https://www.nationalgeographic.com/ animals/article/rescue-dogs-behavior-animals.
26.Akyürek Enkazdan hayat kurtaran köpeklerin sırrı! Hiçbir teknoloji önüne geçemiyor. 2023. [cited 2023 February 9]. Available from: https://www.milliyet.com.tr/gundem/enkazdan-hayat-kurtaran-kopeklerin-sirri-hicbir-teknoloji-onune-gecemiyor-6900417.
27.Atasoy F. Köpek Duyuları ve Yerli Irklar. S81-99. Editör: Ünver Y, Hancı İ. H. Adli Koku. Seçkin Kitabevi, Ankara. 9789750241833. 2017. p231.
28.Erdem AK. Köpekleri kanser ve Kovid-19 ön tanısı koymak için kullanabiliriz. İndependent, 24 Nisan 2020.
29.Welsh N. Search Dogs Comb Hills of Montecito for Survivors and Remains. 2018 [cited 2023 February 18]. Available from: https://www.independent.com/2018/01/14/ search-dogs-comb-hills-montecito-survivors-and-remains/.
30.Beaubien J, Balaban S. Sniffer dogs offer hope in waning rescue efforts in Turkey. 2023 [cited 2023 February 18]. Available from: https://www.npr.org/sections/ goatsandsoda/2023/02/13/1156499861/sniffer-dogs-offer-hope-in-waning-rescue-efforts-in-turkey.
31.Layton J, Gleim S. How Search-and-rescue Dogs Work. 2023 [cited 2023 February 18]. Available from: https://animals.howstuffworks.com/ animal-facts/sar-dog1.htm.
32.Hebard C. Use of search and rescue dogs. Symposium on Disaster Medicine. J Am vet Med Assoc, 1993: 203(7): 999-1001.
33.Wegmann A, Heines W. Such und Hilf- Hunde retten Menschenleben. ISBN: 3924008477. Kynos Verlag. 1997.
34.Syrotuck WG. Scent and the Scenting Dog. ISBN: 097004942. Publisher: Barkleigh Productions, Inc. 2000.
35.Augsburger M. Mental health of voluntary canine search and rescue workers in Germany – Mission-related stressors and need for future interventions. A pilot investigation. International Journal of Disaster Risk Reduction, 2020: 44: 101409.
36.Fox PR, Puschner B, Ebel JG. “Assessment of Acute Injuries, Exposure To Environmental Toxins, and Five-Year Health Surveillance of New York Police Department Working Dogs Following The September 11, 2001, World Trade Center terrorist attack”, Journal of the American Veterinary Medical Association, 2008: 233(1): 48-59.
37.Segelken R. Search-and-rescue dogs at World Trade Center were helped byveterinarians from Cornell and Northeast region. 2001 [cited 2023 February 18]. Available from: https://news.cornell.edu/stories/2001/09/search-and-rescue-dogs-world-trade-center-were-helped-veterinarians-cornell-and.
38.TÜİK. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları, 2022. 2022 [cited 2023 February 18]. Available from: https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=49685.
