İlk olarak;
Mısır ve Türkiye arasındaki ilişkiyi anlamak için, iki halk arasındaki tarihsel kökleri bilmemiz gerekiyor ki bu sayede günümüzdeki ilişkinin doğasını anlayabilelim. Yaygın inanışın aksine, Osmanlılar Mısır'a girdiğinde (1517) Mısırlılar ve Türkler birbirlerini tanımıyordu, ancak bundan 500 yıldan daha uzun bir süre önce, hatta özellikle Abbasi döneminde Anadolu'ya girmeden önce tanışmışlardı. Uzun yıllar Abbasi Devleti altında geçmişti, Abbasi Halifesi, özellikle Al-Mu'tasım Billah döneminde Türk valileri Mısır'ı yönetmesi için atamıştı. Bu dönemlerde sadece valiler değil, aynı zamanda Türkler Mısır'da kendi devletlerini kurdular. Bu dönemde kurulan ilk devlet Tolunoğulları Devleti idi ve kurucusu Ahmed Bin Tolun'du. Bu devlet 869'dan 905 yılına kadar sürdü ve Tolunoğulları Devleti, Türklerin kurduğu ilk devletlerden biri olarak kabul edilir.
Daha sonra lider Muhammed Bin Tuğç el-İhşid geldi ve kendi devletini 935'ten 969'a kadar kurdu.
Sonrasında, Fatımi Devleti Kuzey Afrika'yı ve ardından Mısır'ı kontrol ettiğinde, Haçlı Seferleri ile yüzleşen Türk liderlerinden yeni bir unsur ortaya çıktı, bu lider İmadeddin
Zengi ve oğlu Nureddin Zengi'dir. Bu liderler, Mısır'da Salahaddin Eyyubi'nin yolunu açtı ve Salahaddin, Mısır ve Levant'ı birleştirerek Mısır'da savaşan Memlüklerin sayısını artırdı. Memlüklerin büyük bir kısmı Türk unsurundan oluşuyordu ve bu sayede devletin vurucu gücü ve kılıcı haline geldiler. Daha sonra Mısır'da kendi devletlerini kurdular ve Memlükler 1250'den 1517 yılına kadar tam üç yüzyıl boyunca Mısır'ı yönettiler.
Memlük Devleti'nin başarılarından biri, Moğolları ve Ayn Calut Savaşı'ndaki ilerlemelerini durdurmaktır. O dönemde Halifelik Mısır'da yerleşti ve Memlükler, Bağdat'taki Abbasi Halifesini ortadan kaldırdıktan sonra Mısır, Halifelik devleti haline geldi. Memlük Devleti, Hicaz, Levant, Irak ve Akdeniz kıyısının büyük bir kısmını kontrol ederek Doğuya ve Batıya yayıldı. Bu dönem ayrıca ekonomik refah ile karakterize ediliyordu. İbn Haldun Mısır'a ilk kez ziyaret ettiğinde Kahire'yi şu şekilde tanımlamıştı: "Dünyanın başkenti, dünyanın bahçesi ve kralın tahtı olan Kahire'de manastırlar ve okullar çiçek açıyor, gezegenler ufuklarında dönüyor ve alimleriyle parlayan aylar ve gezegenler var, bolluk içinde."
Sonrasında, 1517'de Sultan Yavuz Selim'in elinde Osmanlı yönetimi Mısır'a geldi ve Mısır o dönemde coğrafi, kültürel ve ekonomik konumunun doğası gereği Osmanlı eyaletlerinin en büyük ve en önemlisiydi. Örneğin, Osmanlı İstanbul'unun inşasında aktif kadrolar arasında Mısırlı zanaatkârlar ve mühendisler önemli bir yere sahipti. Bu nedenle, Mısır, kültürel ve endüstriyel bir merkez, vergi ve tarımsal üretim açısından büyük bir kaynaktı ve Osmanlı devleti için güçlü bir katkıydı, genel olarak imparatorluktaki başka hiçbir devlet Mısır'la eşleşmiyordu.
Ünlü Türk gezgin Evliya Çelebi, "Seyahatname" adlı kitabında "Kâinatın anası Kahire'yi" yazdı ve ırklarının çeşitliliğinden ve tüm ırkları kabul etmesinden etkilendiğini ifade etti. Aynı zamanda kronik iktidarsızlık tedavi eden hastanelerine, doktorlarına ve hastanesine hayran kaldığını belirtti.
Ayrıca Mısır'ın neden dünyanın anası olarak adlandırıldığını anlamaya çalıştı; onun bakış açısına göre bu ismin nedeni Mısır'ın içerdiği zenginlik ve yiyeceklerden kaynaklanıyordu, çünkü içerdiği zenginliklerle bin şehri besleyebilecek kapasitedeydi.
Bu şekilde, iki ülkenin ve halkın tarihinin derinliğini anlayabiliriz ve belki de Türklerin ve Mısırlıların birbirlerine yabancı olmadığını anlayabiliriz, çünkü iki halk son yüzyıl dışında bin yıldan fazla bir süre boyunca birlikte yaşadı.
Son yüzyılda, iki ülke birbirine olması gerektiği kadar yakın değildi, bu da Orta Doğu ve bölgedeki en büyük iki ülkenin çıkarlarına zarar verdi. İlişkiler soğuk olmasa idi, birçok hatanın üstesinden gelinebilir veya ilişki daha iyi olsaydı elde edilebilecek alternatif fırsatların maliyeti önlenebilirdi. İlişkinin soğukluğunun sonucu, mevcut faydasından daha fazla zarar verdi. Bu nedenle, iki ülke arasındaki iletişimin ve ilişkinin güçlendirilmesinin önemini anlamak için genel olarak hangi iş birliği fırsatlarının ve araçlarının mevcut olduğuna bir göz atalım. İlk olarak, iki ülke, bilimde en zengin kültürel bölge ve dünya genelinde en fazla hammaddeye sahip olan Orta Doğu bölgesinde yer almaktadır.
İlk olarak, nüfus yoğunluğu;
Mısır nüfusu 105 milyon ve Türkler 85 milyon, çoğu genç ve çalışmaya ve vermeye istekli, yani kendilerini gerçekleştirmek ve toplumlarına fayda sağlamak için daha iyi fırsatlar bekleyen muazzam insan enerjisi ve kaynakları, ve bunun kanıtı, çok sayıda doktor, mühendis, hatta doğal ve sosyal bilimlerdeki bilim insanları ve araştırmacılardır, ancak ne yazık ki, yeterli iş fırsatlarının olmaması nedeniyle yurtdışında çalışmak zorunda kalıyorlar, işte buna kayıp hazine diyoruz! On binlerce araştırmacı ve bilim insanı, toplumlarını geliştirmeye tamamen hazır, ancak yeterli fırsatlar olmadığından başka bir yol seçmeye zorlanıyorlar.
İkinci olarak, jeopolitik konum;
Mısır, dünyanın en önemli su yoluna sahip olup, bilim ve uluslararası ticaret açısından en önemli hayati yerlerden biri olarak kabul edilir. Bunun yanı sıra, Türkiye'nin Çanakkale Boğazı'na bakışı, ticari açıdan en üst düzeyde önem arz etmese de, stratejik ve askeri açıdan son derece önemli bir geçiş noktasıdır.
Modern tarih boyunca ve Doğu ile Batı arasındaki çatışmalarda, Çanakkale Boğazı, özellikle Ruslar ile Batı arasında bir sınır hattı olmuştur.
Süveyş Kanalı ve Çanakkale Boğazı'nın bir arada bulunması, askeri ve ticari açıdan son derece stratejik bir güç anlamına gelir; bu, sadece barış zamanlarında değil, savaş zamanlarında da geçerlidir, çünkü bu iki giriş, yanmakta olan Doğu ve Batı arasındaki ayırıcı olarak kabul edilir. Bu önemi ve tehlikesi, barış zamanlarında yeterince önemli görünmeyebilir, ancak savaş zamanlarında bu iki yer son derece hassas hale gelir. Çin ve Rusya gibi ülkelerle Amerika Birleşik Devletleri ve genel olarak Avrupa arasındaki rekabetin artmasıyla birlikte, bu noktaların önemi gün geçtikçe artacaktır. Bu nedenle, gün geçtikçe sadece belirli yerlere ve güzergahlara bağımlılığı azaltma amacıyla projeler ve alternatif yollar görebiliriz ancak bu, Süveyş Kanalı'nın yerini alamaz ve Çanakkale Boğazı'nın askeri önemini azaltmaz.
Daha da önemlisi, iki ülke arasında birleşik bir irade olması durumunda, iki ülkenin hakimiyeti ve gücü stratejik olarak artacak, güçleri daha da güçlü hale gelecek ve daha temkinli bir şekilde muamele göreceklerdir. Bu noktada birleşik bir irade ile bölge de fayda sağlayacaktır ancak yanlış kullanılması durumunda, özellikle Doğu ve Batı arasındaki rekabetin gün geçtikçe artmasıyla, daha büyük çatışmalara yol açabilir. Coğrafya ve jeopolitik konum meselesi, iki ülkenin çok iyi kullanabileceği en önemli müzakere kartlarından biri olabilir.
Üçüncü olarak kültürel açıdan;
İki ülke, Arap dünyası ve Türk dünyasının birleşik olarak kültürel merkezi ve kalbi yüksek bir yere sahip.
Bu bölgelerde toplamda 500 milyondan fazla insan yaşamaktadır. Burada, dünyada 500 milyon insanı harekete geçirme ve canlandırma kapasitesine sahip yalnızca iki ülkeden bahsediyoruz! Yani iki ülke, bu ülkelerde yaşayan bireylerin ve grupların farkındalığını şekillendirecek ve halkları bir araya getirip milliyetçi duyguları bastıracak bir ortak kültürel rönesans gerçekleştirebilecek yeterli yumuşak güce sahiptir.
Aynı zamanda, Mısır sanatı ve edebiyatının Türk toplumunda büyük bir etkisi olduğunu, tersine, Türk televizyonu ve müziğinin de Mısır sokaklarında çok belirgin bir etkisi olduğunu görebiliriz.
Örneğin, edebi eserleri Türkiye'de büyük ilgi gören ve genelde siyasi konuları ele alıp sosyal değişimleri irdeleyen, Nobel Edebiyat Ödülü sahibi yazar Necip Mahfuz gibi bir yazardan etkilenen binlerce insan görüyoruz. Ayrıca, Türkler arasında Mısırlı aktörler, örneğin Ömer Şerif ve Faten Hamama gibi isimlere yönelik bir ilgi görüyoruz; bir zamanlar Mısır filmleri Arapçadan Türkçeye çevrilmişti.
Hatta günümüzde bile Mısır şarkılarının Türk sokaklarında mutluluk ve hüzün üzerindeki etkisi o kadar büyük ki Türkiye'de bir düğün veya mutlu bir olay Mısır şarkısı olmadan düşünülemez. Mısır şarkılarının veya Türk şarkı sanatına ilham veren en önemli etkilerinden biri, sonradan Türkiye'de Arabesk olarak adlandırılan Mısır şarkı tarzıdır.
Hala pek çok Türk'ün Abdel Halim Hafez, Ümmü Gülsüm, Muhammed Abdülvahap gibi sanatçıları dinlediğini görüyoruz; bu sanatçılar Arabesk müzik üzerinde büyük bir etkiye sahipti. Türkiye'de Elif Şafak gibi bir yazarın eserlerini görmek mümkün; Mısır'da Elif Şafak'ın "Aşkın 40 Kuralı"nı okumamış genç yoktur ve her Mısır evinde Türk dizileri ve filmleri izlenir. Hatta gençler Türkçe öğrenmeye başlamıştır; Kahire'deki Yunus Emre Merkezi, bireyler açısından en önemli kültür merkezi olarak kabul edilir. Ancak bu konuda bugün bir engel var; iki ülke arasındaki iş birliğinden bahsediyorsak, bu yeterli değil. Bu iş birliği aynı zamanda bireyler düzeyinde de gerçekleşmelidir. İki halkın birbirini daha yakından tanıması gerekmektedir. Bu anlamda, Mısır'ın sanatsal ve edebi eserlerinin Arapçadan Türkçeye çevrilmesi gerektiğine inanıyorum, böylece Türk halkı Mısırlıları daha fazla tanıyabilir ve anlayabilir ve ardından iki halk birbirine daha da yakınlaşır ve birbirlerine ne kadar benzediklerini fark ederler. Bu nedenle çeviri konusu çok, çok kritik bir konudur ve Türk tarafının bu konuda daha fazla çalışması gerekmektedir.
Dördüncü olarak, askeri ve istihbarat işbirliği;
Mısır ve Türkiye, bölgenin en güçlü iki askeri gücünü temsil etmektedir. İki ülke de bu konuda ortak zorluklarla karşı karşıyadır. Mısır'ın Doğu, Batı, Güney ve Hatta Kuzeyde Akdeniz'de yanmakta olan sınırlarını görüyoruz, burada gaz sorunu hala çözülmemiştir. Aynı şekilde, Türkiye de neredeyse tüm sınırlarında aynı zorluklarla karşı karşıyadır. Terörizmle mücadele etmek ve bölgelerin her yönden istikrara kavuşması için istihbarat işbirliği olmazsa, bölge hiçbir zaman ekonomik gelişimden yararlanamayacaktır. Bölgedeki ülkelerin karşı karşıya olduğu ve hala en büyük sorun olan terörizm, bu ana kadar tamamen ortadan kaldırılmamış durumda. Güvenlik tehditleri nedeniyle henüz gün yüzüne çıkmamış onlarca kalkınma projesi görüyoruz; örneğin gaz taşımacılığı projeleri, elektrik bağlantıları, kara hatları projeleri ve Orta Doğu ülkelerinin kara yolu ile birbirine bağlanması ve lojistik hareketin ve tedarik zincirlerinin kolaylaştırılması için çalışmalar gibi projeler.
Koronavirüs krizi nedeniyle uluslararası ticaretin büyük ölçüde durduğunu gördüğümüzde, alternatif yolların mevcut olduğu ve bölge ülkelerini birbirine bağlayan bir şey olduğunda kapsamlı bir kalkınma gerçekleşir ve ancak o zaman bölge ülkeleri ve halkları arasında yeni bir gerçek dönem başlar. Ayrıca, bölge ülkelerinin birbirine bağlanması ve yakınlaştırılması meselesinin bir sosyal boyutu da vardır. Ticaretin gelişmesi ve bölge ülkeleri arasında hepsini birbirine bağlayan kara bağlantısının olması durumunda, bu durum bölge halkları üzerinde psikolojik açıdan da yansıyacaktır. Bölge halkları birbirlerine yabancı hissetmeyecek, yani halklar birbirlerine daha yakın olacak. Diğer yandan, bölge ülkelerinin iradesi terör tehditlerine karşı birleşecektir çünkü herhangi bir ülkeye verilen zarar diğer ülkeleri de etkileyecektir. Bu perspektiften bakıldığında, böyle projelerin önemi anlaşılabilir ve bunlar birden fazla açıdan ele alınmalıdır. Avrupa Birliği, bunun en iyi örneğidir, çünkü öncelikle ekonomik çıkarlarla bağlıdır ve tarih boyunca Avrupa ülkeleri arasında gerçekleşen yıkıcı savaşlara rağmen, hiçbir ülkenin tek başına refah içinde olamayacağını ve kültürel ve tarihsel ortaklıklara dayanarak işbirliği yapmaları gerektiğini anlamışlardır. Gelecekteki zorluklar da bölge halklarının ulusal güvenliğini etkileyen bir konudur. Yeni bir dünya savaşına çağrıda bulunan borazanların sesleri yükseldikçe, bölge lojistik açıdan en önemli ve kaynaklar açısından en zengin bölge olarak birleşmezse, bu ülkeleri yeniden inşa etmek çok zor olacaktır. Burada, coğrafya ve tarih bunu çok net bir şekilde gösteriyor. Amerika ve Çin arasındaki çatışmanın yoğunlaşmasıyla ABD kuvvetleri bölgeden kademeli olarak çekiliyor. Bu da bölgedeki boşluğu bölge ülkelerinin kendilerinin doldurması gerektiğini gösteriyor, başka bir güç değil. Böylece istikrar ve kalkınma sağlanacaktır.
Bu noktada, Mısır ve Türkiye birlikte bu boşluğu kapatmak için en uygun iki ülke olarak öne çıkıyor, özellikle güvenlik açısından. Kalkınma projelerine gelince, Mısır ve Türkiye bu projeleri gerçekleştirecek kapasiteye sahiptir. Mısırlı ve Türk inşaat ve yapı şirketleri aktiftir ve bu tür büyük projeleri gerçekleştirmek için tam verimliliğe sahiptir. Finansman sorunu da Körfez ülkelerinin varlığıyla büyük bir kriz olmayacaktır. Burada, ülkeler birbirini tamamlamaktadır. Terörizm ve güvenlik krizi, finansman krizi ve diğer engeller bir şekilde çözüme kavuşabilir, ancak bunun için bölgeyi kendi halklarıyla kalkındırmak için birlikte çalışmaları gerekmektedir. Burada Gazze savaşı meselesine geliyoruz, Türkiye'nin NATO üyeliği, Birleşmiş Milletler'de savaşı sona erdirmek için sesini duyurma konusunda stratejik önem taşıyor ve Mısır'ın BRICS Plus üyeliği, Mısır'ın Filistin meselesindeki önemli rolüyle birlikte, Katar'ın yanı sıra bu konuda işbirliği, savaşı sona erdirme ve sadece savaşı sona erdirmenin ötesinde, savaş sonrası kalıcı bir çözüm bulma ve hatta Gazze'yi yeniden inşa etme ve Filistin içindeki siyasi güçler arasında bir anlaşmaya varma çalışmalarında en büyük etkiyi yaratacaktır. Diğer yandan, Libya meselesinde, Mısır ve Türkiye, Libya'da istikrarı sağlamada en önemli aktörler olarak kabul edilmektedir çünkü ülkenin en büyük destekçileri ve Libya'nın iç istikrarını arzu etmektedirler. Ancak Mısır ve Türkiye'nin bu konuda farklı bakış açıları vardır. Bu da iki ülkenin bir anlaşmaya varmasını ve ortak bir noktada buluşarak Libya'yı yeniden geliştirme çalışmalarına katkıda bulunmalarını gerektirir. Son olarak, askeri üretim teknolojisinde işbirliği meselesi de önemlidir. Mısır ve Türkiye, askeri üretim alanında yükselen iki güçtür. Ticari üretim alanında da sadece askeri üretim değil, ortak bir irade birleşirse, bölgedeki kapsamlı kalkınmanın unsurları tamamlanacaktır. Son olarak, iki ülke arasında ortak çıkarları gözeten ve anlaşmaya varılacak yeni bir kavram, çaba ve zaman gerektirecek ancak nihayetinde tüm bölge halklarına yansıyacak ve çok kısa sürede meyvelerini verecektir.
Mısır-Türk ilişkisi, herhangi bir anlaşmazlığa rağmen karşılıklı fayda temelinde yönetilmelidir ve bu fayda, diğer tüm hususların ötesine geçmelidir. Türk-Rus ilişkisine bakarsak, Rusya'nın tarihsel olarak Türkiye'nin düşmanı olmasına rağmen, aralarındaki ilişkilerin genel çıkarlarla yönlendirildiğini ve herhangi bir anlaşmazlığı aşmalarını sağladığını görebiliriz. Bazen Rusya'da savaşırlar, bazen Suriye'de işbirliği yaparlar. Bu nedenle, Mısır-Türk ilişkisi de kamu yararına bu şekilde ilerlemelidir. İki ülkeye çok şey kaybettiren ve birçok kayıp fırsata yol açan rekabet yerine, bölgenin ve bölgenin iyiliği için ticari ve ekonomik, güvenlik, kültürel ve siyasi gibi tüm alanlarda, sadece iki ülkenin iyiliği için değil, aynı zamanda tüm bölge için kapsamlı işbirliği fırsatlarına odaklanmanın zamanı geldi.
*Hisham Hussein
Mısır
