Soru 1: Dünya ekonomisi mevcut durumunda yeni bir ticari yola ihtiyaç duyuyor mu?[i]
Küresel iktisadi gelişmelere baktığımız zaman ülkemizin de dahil olduğu G20 üyesi gelişmekte olan ülke ekonomilerinin (GOÜ) küresel değer zinciri ve üretim içerisindeki payının 21. yüzyılın başından bu yana artış eğiliminde olduğunu görürüz. Küresel değer zincirine entegrasyon ile GOÜ’ler herhangi bir endüstrinin tamamına yayılmadan üretim sürecin en iyi oldukları kısmını “yapma” olanağı elde etmekte ve herhangi bir yerden temin edilen ara malları ve hizmetleri kullanma olanağına sahip olmaktadır. Bu durum, GOÜ’lerin belirli sektörlerde uzmanlık kazanması gibi düşünülebilir.
2000 yılında Çin ve Hindistan dahil gelişmekte olan ülkelerdeki üretkenlik azalışının küresel ekonomide yüzde 0,05 puanlık bir daralmaya yol açtığı hesaplanırken 2018 yılında bu etki üç misli artmıştır. ABD bu yüzyılın başında küresel ekonomideki hareketleri belirlemekte, G20’de yer alan tüm GOÜ’lerden daha etkili iken 2018 yılından itibaren sadece Çin’in belirleyici olma potansiyeli bile ABD’yi aşmıştır. Bugün G20 içerisindeki gelişmekte olan ülkeler küresel ticaretin dörtte biri, küresel hasılanın ise üçte biri oranında bir paya sahiptir. Tüm bu gelişmeler, küresel ekonomik ağırlık merkezinin değiştiğini ve bu nedenle yeni ticaret yollarının kaçınılmaz olduğunu göstermektedir.
Soru 2: Dış Ticarete konu olan malların fiyatlarını belirleyen unsurlar açısından ticaret yolları önemli midir?[i]
Küresel ticaret birim değeri ve Türkiye ihracat birim değeri, dış ticarette temel maliyet unsurları olan lojistik maliyetleri gösteren BDI (Baltic Dry Index), girdi fiyatlarını gösteren toplam emtia ve enerji fiyatlarını gösteren IMF endeksleri ve talebi temsil eden küresel hasıla ile analiz edilmiştir. Bu analizin bulguları aşağıdaki grafiklerde gösterilmektedir. Grafiklerde mavi alan toplam emtia fiyatlarının, turuncu alan lojistik maliyetlerinin, gri alan enerji fiyatlarının, sarı alan ise küresel hasılanın birim değere yüzdesel katkılarını göstermektedir.
Küresel ölçekte dış ticaretin değerini öncelikli olarak emtia fiyatları belirlemektedir. Lojistik maliyetler, enerji maliyetleri ve küresel hasıladaki değişimler dış ticaretin birim değer üzerinde gecikmeli etki yaratmaktadır.
Diğer taraftan küresel talep düzeyinin birim ihracat değeri üzerinde diğer değişkenlerle kıyasla sınırlı bir etkisinin olduğu görülmektedir. Bu analize göre Küresel Ticaret Birim Değeri emtia fiyatları, lojistik maliyetler ve enerji fiyatları gibi arz kaynaklı gelişmelere, talep kaynaklı gelişmelere göre daha duyarlıdır.
Emtia ve enerji fiyatları arz ve talep dengesi ile belirlenmekle birlikte tüm maliyet unsurları ayrıca bir lojistik maliyet içermektedir. Lojistik maliyetler taşıma, depolama, stok yönetimi, yükleme ve boşaltma işlemleri, sipariş işleme maliyetleri gibi pek çok maliyetleri içermektedir. Bu noktada yeni ticaret yollarının maliyetler üzerinde olumlu etki yapması ve ürün ya da hizmet sunma kalitesi artırması muhtemeldir.
Benzer bir analiz, Türkiye birim ihracat değeri için yapıldığında da benzer bulguların geçerli olduğu görülmektedir. Her iki analize göre arz kaynaklı gelişmeler ihracat birim değeri için daha belirleyicidir. Bununla beraber, ülkemiz için ihracat birim değerinde lojistik fiyatlarının belirleyiciliğinin daha yüksek olduğu saptanabilir. Bu noktadan hareketle, ülkemiz için yeni ticaret yollarının oldukça önemli olduğu saptaması yapılabilir.
Soru 3: Kalkınma Yoluna ya da yeni ticaret yollarına duyulan ihtiyacın genel olarak belirleyicileri nelerdir?
Kalkınma Yolu bir medeniyet projesi olarak değerlendirildiğinde geniş ölçekli katkılar yapacaktır.
-Politik açıdan: Jeopolitik gelişmeler, Yemen ve Ukrayna’daki siyasi gelişmeler
-Ekonomik olarak: Azalan büyüme ve ticaret hacmi, uzun yolların getirdiği yakıt ve zaman başta olmak üzere yüksek maliyetler, küresel değer zincirine entegrasyon
-Sosyal açıdan: Değişen tüketim kalıpları ve diğer pazarlara açılma güdüsü
-Teknolojik olarak: Daha kısa zamanda üretim ve dağıtım baskısı, kısa mesafe içerisinde farklı rakiplerin bulunması
-Çevresel açıdan: İklim değişiklikleri ve bu yönde yapılan teknik düzenlemeler ile ekstra enerji kullanımından sakınarak karbon üretimi azaltma arzusu
-Hukuki olarak: Avrupa Birliği Yeşil Mutabakat uygulamaları ve küresel ticarete yönelik karbon politikaları
Kalkınma Yolu başta olmak üzere yeni ticaret yolları için belirleyici kriterler olacaktır.
Soru 4: Özel olarak Kalkınma Yolu’nun gelecek dönemde iktisadi katkıları neler olabilir?[i]
Kalkınma Yolu öncelikle Türkiye ve Irak ekonomilerine olumlu katkılar yapabilecektir. Yaklaşık olarak on yedi milyar dolar maliyeti olan projenin yedi milyar dolarlık kısmını ülkemiz finanse edecektir. Irak ile ihracatımız on beş- on altı milyar dolar iken bu proje ile 20 milyar dolar civarına çıkması beklenmektedir. Böyle bir varsayım ile proje iki yıllık ilave ihracat gelirimiz ile finanse edilebilecektir. Bu büyüklükte bir projenin tamamını ülkemiz karşılasa bile yaklaşık beş yıllık bir dönemde proje finanse edilmiş olacaktır.
Irak ise 100 milyar doların oldukça üzerinde olan ihracatının yüzde on büyümesi ile projeyi hemen finanse edebilecektir. Açıkçası projenin dış ticarete olumlu katkısı kolayca finanse edilebileceğini göstermektedir.
Artan dış ticaret hacminin ikincil etkileri ise Türkiye’nin AB iklim politikası sonucunda karşılaşabileceği maliyetleri finanse edebilecek bir kaynak bulmasıdır. Kalkınma Yolu’nun AB bağlantısı bu maliyetleri artırıcı bir etki doğuracaktır. Bunun dışında bölgede yaratacağı güvenli sosyoekonomik iklim ve artan istihdam projenin en önemli pozitif dışsallıklarıdır. Bununla birlikte, proje sadece iki ülke açısından değil tüm bölge ülkeleri için ticaret hacmini artırabilecektir.
Notlar:
[i] https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/kalkinma-yolu-projesi-ile-turkiye-irak-ticaretinde-20-milyar-dolar-hedefi/3196302 sitesindeki haberde çeşitli detaylar mevcuttur.
[iİ] Bu sorunun cevabı için TİM tarafından hazırlanan analizin detaylarına bakılabilir. Söz konusu analiz TİM İhracat 2023 Raporunda yer almaktadır. Rapora https://tim.org.tr/files/downloads/Strateji_Raporlari/TIM_Ihracat_2023_Raporu.pdf adresinden ulaşılabilir.
[iii] Bu bölümdeki grafiğin ve analizin detayları için https://www.imf.org/en/Blogs/Articles/2024/04/09/emerging-markets-are-exercising-greater-global-sway adresi ziyaret edilebilir.
