Yasa Önerisinde Esas Alınan Yüksekeğitim Temel İlkeleri

Yüksekeğitim kurumları, mesleki eğitim veren yüksekokullardan lisans ve lisansüstü eğitimi veren üniversitelere kadar ortaöğretim üstü her türlü eğitiminin verildiği kurumları kapsar. Yüksekeğitim kurumları, evrensel standartlarda ülkenin ihtiyaçları ve gelecek vizyonu ile uyumlu bilgi ve becerilerle donanımlı nitelikli insan kaynağını yetiştiren, bilimsel araştırmalar yapan ve yeni teknolojiler geliştiren, bilgiyi yaygınlaştırarak toplumun hizmetine sunan, bilgi toplumu ve bilgi ekonomisine geçişe katkıda bulunan ve toplumsal problemlere çözüm üreten kuruluşlardır. Yüksekeğitimin nihai amacı, topluma en üst düzeyde hizmet vermektir. Yüksekeğitim kurumları işleyişlerinde aşağıdaki ilkeleri esas alır.

Ülkemizde Yüksekeğitim aşağıdaki küresel temel prensipler üzerine bina edilmeli, sisteminin tüm alt bileşenleri (yapı taşları) bu genel prensiplerin ışığında geliştirilmelidir:

1-Bilimsel ve akademik özgürlükler

2-Kurumsal özerklik

3-Hesap verme ve şeffaflık

4-Çeşitlilik

5-Kalite ve sonuç odaklılık

6-Mali esneklik ve finansman çeşitliliği

7-Katılımcı yönetişim

8-Yüksekeğitime erişim

9-İnsan kaynağını güçlendirmeyi ve görevlerde liyakati önceliklendirmek

10-Kapsayıcı, öğrenci merkezli ve öğrenim kazanımlarına dayanan eğitim

Yasa Önerisinde Öne Çıkan Özellikler

Hazırlanan yasa önerisinin öne çıkan ve yenilikçi temel nitelikleri aşağıda maddeler halinde özetlenmiştir:

1-Taslağın kısa ve öz olmasına gayret edilmiş, çizilen genel çerçeve içine esaslar yerleştirilmiş, detaylar kurumlarca çıkartılacak ikincil mevzuata bırakılmıştır.

2-Üniversiteler akademik, idari ve mali özerkliğe sahiptir. (Madde 3)

3-Akademik personelin akademik özgürlüğü esastır.  (Madde 4)

4-Devletin yüksekeğitim ile ilgili faaliyetleri desteklemesi ve ülkenin ihtiyaçları ve devletin bilim, teknoloji, kalkınma politikaları ile koordinasyonu sağlamak için Yüksekeğitim ile ilgili bir bakan ve bakanlığın görevli olması ön görülmüştür. Üniversitelerin akademik, idari ve mali özerkliğini özenle muhafaza etme anlayışı ile bakanın ve bakanlığın üniversiteler üzerinde bir yönetici rolü ön görülmemiş, daha ziyade ülkenin ihtiyaçları ve devletin bilim, teknoloji ve kalkınma politikaları doğrultusunda üniversitelerin nasıl sağlanan desteklerle yönlendirileceği esas alınmıştır. (Madde 2 ve çok sayıda madde)

5-Yüksekeğitimde tek tipçi ve determinist bir yapı yerine farklı uygulamalara fırsat veren esnek ve çoğulcu bir yapı öngörülmüştür.

6-Bu taslak ile üniversiteler ve diğer Yüksekeğitim kurumlarının ülkenin bilim, teknoloji ve yenilikçilik ekosisteminin önemli bir parçası konumuna getirilmesi ve bu kurumların ülke gelişiminde ve rekabet gücünün arttırılmasında öncü rol üstlenmeye uygun bir yapıya kavuşturulması amaçlanmıştır.

7-Taslakta yer alan düzenlemelerle kamu kaynağı kullanan üniversiteler ve Yüksekeğitim kurumlarında başıboşluk ve başına buyrukluğa da müsaade etmeyecek denetim mekanizmaları kurarak akademisyenlere modern dünya standartlarında akademik özgürlük sağlanırken, akademik kurumlara da akademik, mali ve idari özerklik getirilmiştir. Böylelikle, kurumlarda farklı uygulamaların ve farklılaşmanın; dolayısıyla gelişmenin önünün açılması ve kurumların birbirleriyle yarışması, birbirlerinden öğrenmeleri için uygun bir yasal zemin tesis edilmesi hedeflenmiştir. (İkinci ve Üçüncü Bölüm: Madde 2-15)

8-YÖK’ün kapatılması ve yerine Yüksekeğitim kurumlarında standartları belirlemek, belirlenen standartlara uyulup uyulmadığını takip etmek, Yüksekeğitim kurumlarının Türkiye’nin bilim, teknoloji ve Yüksekeğitim politikaları çerçevesinde koordinasyonunu sağlamak ve mükemmelliği teşvik etmekle görevli Yüksekeğitim Koordinasyon Kurumu’nun (YKK) kurulması öngörülmüştür. (Üçüncü Bölüm: Madde 7-15)

9-YKK’nın; üniversiteler arası koordinasyonu sağlayan, asgari akademik standartları belirleyen, standartlara uyumu takip eden, istatistikleri tutan, politika önerileri geliştiren, Yüksekeğitim kurumlarını kamu öncelikleri ve devletin stratejik önceliklerine göre teşvik mekanizmasıyla yönlendiren ve denetleyen ancak kurumların işleyişine karışmayan bir kurul olması öngörülmüştür. (Üçüncü Bölüm: Madde 7-14)

10-Bu taslakla YKK’ya ek olarak, kalite güvence ve akreditasyon politikasını oluşturmak, Yüksekeğitim kurumlarının kalite düzeylerinin değerlendirilmesini sağlamak ve dış değerlendirme süreç ve ajanslarını belirlemekle görevli ve yetkili özerk bir Yüksekeğitim Kalite Ajansının (YKA) kurulması öngörülmüştür. (Dördüncü Bölüm: Madde 16-22)

11-YKK, gerekli gördüğü durumlarda veya desteklenmek istenen üniversitenin talebi üzerine, talep eden üniversitenin bilgi ve birikimini artırmak için bu üniversiteye geçici süreyle, genel kapsamlı veya belirli konularda bilgi ve tecrübe aktarabilecek yetkinliğe sahip bir veya birden fazla üniversiteyi, destekleyici üniversite olarak görevlendirebilir. (Madde 24)

12-Devlet Üniversitelerinde, idareye doğrudan müdahale etmeyen ancak idareyi denetleyen ve oy hakkı olmayan üye olarak Rektörün de içerisinde yer aldığı, diğer sekiz üyenin dördü Üniversite Senatosu, diğer dört üyenin YKK'nın önerisi ve ilgili bakanın onayı ile Bakan tarafından, üniversiteye önemli katkıda bulunan, başarıları ile toplumda temayüz eden mezunları ile akademi, iş dünyası ve sivil toplum kuruluşlarında başarı ve liderliğiyle öne çıkan kişiler arasından belirlendiği bir Üniversite Konseyi kurulması öngörülmüştür. (Madde 27-28)

13-Üniversite Senatosunun üniversitelerin yasama organı olmaya devam etmesi; ancak Üniversite Senatosunun, Dekan ve diğer yöneticilerden değil, akademik birimleri temsilen seçilen öğretim üyelerinden ve Öğrenci Konseyi Başkanından oluşması ve kendi başkanını kendi seçmesi öngörülmüştür. (Madde 29)

14-Üniversitelerde idarenin başı olarak Rektör bırakılmış, ancak akademik ve mali işler ile Araştırma işlerinden sorumlu üç icracı rektör yardımcılığı ihdas edilerek Rektörün üniversitenin bütün işlerini mutlak bir güçle yürütmek yerine, rektör yardımcıları ile kanunla belirlenen ruha uygun bir güç paylaşımını kurumsal bir şekilde yaparak ağırlıklı olarak üniversiteyi temsil etmesi ve bütüncül bir yaklaşımla kurumun gelişimine ve paydaşlarla ilişkilerin ve işbirliklerinin geliştirilmesine odaklanması öngörülmüştür. (Madde 30-34)

15- Rektör belirlenmesinde, kurum içi ve dışından başvurular alınıp ilan edilen kriterlere en uygun adayların belirlenmesi amacıyla Üniversite Senatosu ve Üniversite Konseyi tarafından oluşturulan, her seferinde ayrı ayrı belirlenen Geçici Arama Komisyonu ihdas edilmesi öngörülmüştür. Rektör, Geçici Arama Komisyonunun üniversite içinden veya dışından Rektör adaylarını değerlendirip ve sıralı olarak sunduğu adaylar arasından Üniversite Konseyi tarafından atanmaktadır. (Madde 30)

16-Rektörün görev süresinin 4 yıl olması; ancak mevcut Rektörün, Üniversite Konseyinin üçte iki çoğunluk oyu ile tekrar atanabilmesi öngörülmüştür. Rektörlerin seçimle gelmemesinden ve popülizmin yol açacağı kötülüklere imkân olmamasından dolayı iki dönem kısıtlaması konulmamış, işini iyi yapan Rektörlerin tekrar atanmasına imkân tanınmıştır. (Madde 30)

17-Rektör yardımcılarını atama/görevden alma yetkisinin Üniversite Konseyi oluruyla Rektörlere, Dekanları atama/görevden alma yetkisinin Rektör oluruyla Akademik Rektör Yardımcısına verilmesi öngörülmüştür. (Madde 31, 37 ve 39)

18-Her üniversitenin akademik işlerden sorumlu bir Akademik Rektör Yardımcısı, ticari, idari ve mali işlerinden sorumlu olan ve akademisyen olması gerekmeyen bir İdari-Mali Rektör Yardımcısı ile Araştırma işlerinden sorumlu bir Araştırma Rektör Yardımcısı olması öngörülmüştür. Rektörün, Üniversite Konseyinin onayı ile toplamı beşi geçmeyecek sayıda ilave Rektör Yardımcılıkları ihdas edebilmesine imkân tanınmıştır. (Madde 32-34)

19-Fen Bilimleri, Sosyal Bilimler ve Sağlık Bilimleri Enstitülerinin kaldırılarak bütün lisansüstü programların Lisansüstü Dekanlığı bünyesine alınması ve lisansüstü eğitim ile ilgili kararların Lisansüstü Dekan başkanlığında toplanan ve üyeleri lisansüstü programların yürütüldüğü birimlerin öğretim üyeleri arasından seçilen bir Lisansüstü Kurul tarafından verilmesi öngörülmüştür. (Madde 37-38)

20-Bir ildeki tüm kamu üniversitelerinde ön lisans eğitimi veren Meslek Yüksek Okulları (MYO) üniversitelerin bünyesinden çıkartılmış ve her ilde kurulacak olan bir Meslek Akademisi bünyesinde yeniden yapılandırılmıştır. Meslek Akademilerinde, Akademi Başkanını atamaktan MYO bünyelerindeki programları açıp kapamaya kadar tüm yetkiler, bünyesinde valilik, sanayi odası, ticaret odası, Türkiye İş Kurumu (İŞKUR), Milli Eğitim Bakanlığı (MEB), Kalkınma Ajansı, sanayi ve reel sektörler ile ilgili Bakanlıkların il müdürlükleri, Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) temsilcileri, Meslek Akademisi Başkanı ve iş dünyasının diğer temsilcilerinin de daimi üye olarak yer aldığı Akademi Yönetim Kurulu’na verilmiş; Meslek Akademilerinin ulusal koordinasyonunu YKK içinde bir birimin sağlaması hedeflenmiştir. (Madde 44-47)

21-Yüksekeğitim Kurumlarındaki tüm çalışanlar sözleşmeli olacak ve öğretim üyelerinin maaşları, temel maaş, teşvik maaşı ve performans maaşı olarak üç kısma ayrılacaktır. Yardımcı Doçent, Doçent ve Profesörlerin temel brüt aylık maaşları brüt asgari ücretin sırasıyla 4, 5 ve 6 katından az olmamak üzere YKK’nın yönetmelikle belirlediği kriterler çerçevesinde sözleşmeyle belirlenecektir. Üniversitelerde, bölgesel, mesleki veya diğer ihtiyaçlar nedeniyle öğretim üyesi temininde zorluk çekilen durumlarda, öğretim üyesi ihtiyacını karşılayabilmek için, miktarı her yıl Bakanlar Kurulu kararı ile belirlenen teşvik maaşı ödenecektir. Ayrıca Üniversiteler, temel maaş ve var ise teşvik maaşa ilave olarak ödeyecekleri performans maaşlarını kendi öz gelirleri, bağışlar ve devlet tarafından bu maksatla tahsis edilen performans ödeneğinden karşılayacaklardır. (Madde 51)

22-Üniversite Senatosu tarafından belirlenmiş objektif kriterleri sağlayan doçent veya profesör unvanlı öğretim üyelerine Tenür verilebilmesi, böylece belirli süre ile veya emekliliğine kadar üniversitedeki pozisyonunu muhafaza edebilmesine dair mekanizmaların her üniversite tarafından kendi şartları çerçevesinde oluşturulabilmesi öngörülmüştür. Üniversitelerin Tenür verme yetkinliği YKK tarafından şeffaflık ve açıklık prensipleri çerçevesinde, performans ve kaliteye dayalı olarak belirlenmesi; Tenür verme yetkinliği olmayan üniversitelerin, öğretim üyeleri ile yaptıkları sözleşmelerin 5 yıldan uzun süreli olmaması öngörülmüştür. Böylece, üniversiteler hangi şartlarda Tenür verme yeterliliğine sahip olacaklarını şeffaf bir şekilde bilip buna göre çalışacaklardır. Ayrıca Tenür sistemi, bu Kanunun yürürlük tarihinden üç yıl sonra uygulanmaya başlanacaktır. Bu geçiş süreçleri Kanun yürürlüğe girdiğinde üniversitenin geleceğini ipotek altına alacak yanlışlıklara karşı bir önlem olarak öngörülmüştür. Tenür verilmesi, sadece çok başarılı bilim insanlarını uzun süreli olarak tutabilmeye yönelik bir teşvik mekanizması olarak öngörülmüştür. (Madde 50)

23-Üniversitelerin, YKK’nın koyduğu asgari şartlardan düşük olmamak üzere, kendi akademik yükseltme kriterlerini kendileri belirleyerek, yurtiçinden ve dışından belirlenen kriterleri sağlayan herkesi, başka kurumlardan alınan unvanlara bağlı kalmadan kendi kriterlerine uygun bir akademik unvan ile istihdam etmeleri öngörülmüştür. (Madde 49)

24-Dünyanın her yerinden en kaliteli insan gücünü çekebilmek amacıyla üniversitelerin, kendi ihtiyaçlarına yönelik olarak devletin var olan önceliklerini de gözeterek yabancı ülke vatandaşlarına sadece işe alındığı üniversite ile kısıtlı olmak kaydıyla öğretim üyesi veya öğrenci olarak oturma ve çalışma izni verebilmesi ve bu konuda başka bir makamın onayına gerek duyulmaması öngörülmüştür. Ayrıca üniversitede çalışma izni verilen yabancıların eşleri ve bakmakla yükümlü oldukları kişilerin de çalışabilmesine imkân tanıyan düzenlemeler öngörülmüştür. Devlet tarafından atanmış olan Üniversite Konseyinin kamu adına mevcut mevzuatta bu konuda ilgili bürokrat kadar yetkin olarak görülmesi gerektiği düşünülmüştür. (Madde 55)

25-Tam zamanlı öğrencilerin tamamının sağlık sigortası kapsamında olması öngörülmüştür. Araştırma görevliliği bir meslek olmaktan çıkartılmış ve araştırma görevlilerinin sadece lisansüstü eğitimi görmekte olan öğrencilere hitap eden bir çalışma biçimi olması ve eğitim faaliyetlerine yardımcı olmaları karşılığında ücretleri üniversite genel bütçesinden ödenen Akademik Araştırma Görevlileri  (Teaching Assistant) ile ücretleri projelerden ödenen ve karşılığında ağırlıklı olarak araştırma yapmaları beklenen Proje Araştırma Görevlileri (Research Assistant) olarak iki gruba ayrılması öngörülmüştür. (Madde 57)

26-YKK onayına tabi olarak, öğrenci kabul kriterleri, müfredat standartları, kamu kaynağı kullanılması halinde kadro açma/iptal etme, fakülte veya bölüm açma/kapatma ile belli kriterlere bağlı olarak belirlenen bütçenin tahsisi ile ilgili karar alma yetkisi üniversitelere bırakılmıştır. (Madde 60, 62)

27-Yüksekeğitim kurumlarına devlet bütçesinden verilecek olan yıllık ödeneğin; lisans ve lisansüstü öğrenci sayısı, bölümlerin özellikleri, gerekli altyapı ihtiyacı, açılması teklif edilen yeni bölüm veya programlar, verilen yıllık mezun sayısı ve dağılımı, mezunların kendi alanlarında işe girme oranları ve diğer performans kriterlerine bağlı olarak belirlenmesi öngörülmüştür. (Madde 66)

28-Türkiye’nin bilim, teknoloji ve eğitim politikaları çerçevesinde üniversitelerin uzmanlaşmasını sağlamak için yapılandırma fonu mekanizmaları oluşturulması ve böylece orta vadede stratejik ve öncelikli bütün konularda yeterli sayıda üniversitenin uzmanlaşmasının sağlanması hedeflenmiştir. (Madde 68)

29-Üniversitelerin ve diğer Yüksekeğitim kurumlarının yıl içinde yaptıkları harcamaların ve bütün gelirlerinin şeffaflık ve açıklık prensipleri gereğince kamuoyu ile paylaşılması öngörülmüştür. (Madde 69)

30-Yüksekeğitim kurumlarının, piyasa ekonomisini zedelemeyecek ve haksız rekabete sebep olmayacak şekilde şirket açabilmeleri ve ticari gelir elde edebilmeleri; ayrıca akademik personelin de üniversite ile imzaladıkları sözleşme çerçevesinde danışmanlık hizmeti verebilmeleri ve şirket açabilmeleri öngörülmüştür. (Madde 72)

31-Her üniversitenin toplum tarafından doğrudan desteklenmesi ve ilave imkânlara kavuşması amacıyla kuruluş işlemleri Üniversite Konseyi tarafından yürütülecek destekleme vakıfları kurabilmesi öngörülmüştür. (Madde 73)

32-Üniversitelerin uluslararası iş birliği protokolleri kapsamında yabancı ülkelerdeki üniversiteler veya araştırma merkezleri ile eğitim ve araştırmaya yönelik iş birliği programları ve ortak araştırma projeleri yürütebilmelerine imkân tanınmıştır. (Madde 74)

33-Kendi alanlarında başarıları ile temayüz etmiş yurtiçinde veya yurtdışındaki bilim insanlarına vatandaşlık şartı aranmaksızın teşvik amacıyla bir defaya mahsus veya süreli araştırma desteği verilebilmesi öngörülmüştür. Türkiye’nin stratejik öncelikleri çerçevesinde Bakanlık tarafından şeref desteği olarak verilecek olan bu destek ile ilgili usul ve esasların Bakanlar Kurulu kararı ile belirlenmesi ve desteğin Bakanlık  bütçesinden karşılanması öngörülmüştür. (Madde 74)

34-Vakıf ve Özel Üniversitelerin Mütevelli Heyetlerinin, YKK tarafından belirlenen standartlara uygun olmak kaydıyla, Rektörler dâhil bütün atamalarını yapmaya yetkili olmaları öngörülmüştür. (Madde 77-79)

35-Zamanla ortaya çıkacak ihtiyaçlara göre kurulacak başka isimler altında kurulmuş olan Yüksekeğitim kurumları kanunda ön görülmüş ve bu Kanunda adı belirtilmeyen Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Konservatuar veya başka isimler altında kurulan müesseseler Yüksekeğitim kurumlarının sahip olduğu nitelikleri taşımaları halinde bu Kanun hükümlerine tabidirler. Bu hususun tespit ve tescili YKK tarafından yerine getirilir. (Madde 80)

36-Geçiş sürecinde mağduriyetlere yol açmamak için, mevcut üniversite öğretim üyelerinden arzu edenlerin eski kanunda sahip oldukları statülerinde emeklilik hakkını kazanana kadar çalışmaya devam edebilmeleri, ancak bu durumda ek iyileştirmelerden faydalanamamaları öngörülmüştür. (Geçici Madde 1)

Yukarıda sıraladığımız ana özelliklere sahip olan bu taslağın yasalaşması halinde, üniversitelerin çok daha etkin, verimli, esnek, dinamik, şeffaf, hesap verebilir ve demokratik bir yapıya kavuşmasına ve Türkiye’nin kalkınması, gelişmesi ve ekonomik olarak güçlenmesinin yanında sosyal kalkınma ve medeniyet tasavvuru açısından da çok önemli pozitif bir etkisinin olacağını düşünüyoruz. Taslak, yükeköğretim kurumlarına işleyişlerinde gerekli olan serbestliği tanırken, kamu kaynağı ile kurulan bu kurumların en etkin bir şekilde denetlenmesini de mümkün kılmakta ve başıboşluğa asla meydan vermemektedir. Önerilen esaslar, yeni icat edilen yöntemler değildir; üniversiteleri dünya sıralamalarında üst seviyede olan ve ekonomide lokomotif rolü oynayan bir çok ülkedeki üniversite yönetim sistemlerinin ortak özelliğidir. Yukarıdaki prensipler ve kanun taslağı, zaman testinden geçmiş olan modern dünya birikiminin Türkiye şartlarındaki yansımasıdır.

Bu metin, “Türkiye’de Yüksekeğitim Reformu ve Yasa Önerisi” kitabından alınmıştır. Kitap www.unireform.org  sitesinden PDF formatında ücretsiz olarak indirilebilir.

*University of Nevada, Reno (ABD)