İran Cumhurbaşkanı Ebrahim Reisi ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Aras nehri üzerinde ortak bir hidroelektrik enerji projesi olan Kız Kalesi Barajı’nın açılışı için 19 Mayıs 2024 günü Doğu Azerbaycan eyaletinde bir araya geldi. Törenin ardından Cumhurbaşkanı Reisi’nin helikopteri bölgeden yaklaşık 130 km (80 mil) güneydeki Tebriz şehrine doğru hareket etti. Reisi’nin Tebriz petrol rafinerisinde bir projenin açılışına katılması planlanıyordu. Ancak İranlı yetkililere göre, yerel saatle 13:30 civarında Kız Kalesi Barajı’nın yaklaşık 58 km (36 mil) güneyinde ve Uzi Köyü'nün 2 km güney-batısında, dağlık bir bölgede talihsiz kaza meydana geldi.
İran devlet medyası, Cumhurbaşkanı ve heyetini taşıyan helikopterin 1960’larda bir ABD şirketi tarafından Kanada ordusu için geliştirilen bir model olan ‘’Bell 212’’ olduğunu açıkladı. Düşen helikopterin en az 45 yıllık olduğu tahmin ediliyor.
FlightGlobal’in 2024 Dünya Hava Kuvvetleri dizinine göre bu modelden İran Donanması ve hava kuvvetleri envanterinde toplam 10 adet var ancak İran hükümetinin kaç tanesini işlettiği bilinmiyor. Ayrıca İran haber ajansı IRNA’nın verdiği bilgiye göre Cumhurbaşkanı'nı taşıyan helikopterin yolcu kapasitesinin mürettebat dahil 15 olduğu belirtildi. Bell 212’nin İran’da karıştığı son ölümcül olayın ise Nisan 2018’de tıbbi bir tahliye sırasında meydana geldiği Uçuş Güvenliği Vakfı tarafından açıklandı.
İran’ı sarsan trajik kazanın ardından dışişleri eski bakanı Javad Zarif ABD’yi suçlayan açıklamalarda bulundu. Zarif helikopter kazasından İran havacılık sektörünü hedef alan ABD yaptırımlarını sorumlu tuttu. İran Devlet Televizyonu'na verdiği röportajda, yaptırımların İran’ın modern havacılık ekipmanlarına erişimini tehlikeye attığını ve bu durumun Ebrahim Reisi, Dışişleri Bakanı Hossein Amir-Abdollahian ve heyetinin ölümüne neden olduğunu ifade etti.
Zarif röportajda; ‘’Bu trajedinin arkasındaki suçlulardan biri, İran’ın temel havacılık parçalarını tedarik etmesini engelleyen yaptırımları nedeniyle Amerika Birleşik Devletleri’dir’’ dedi.
ABD Savunma Bakanı Lloyd Austin, Washington’ın kazada bir rol oynamadığını söylerken, ABD Dışişleri Bakanlığı ise, kötü hava koşullarında 45 yıllık bir helikopteri uçurma kararından sorumlu olanın İran hükümeti olduğunu savundu.
Tüm bu açıklamalar dikkatleri ABD yaptırımlarına çekti. Bu doğrultuda ABD yaptırımlarının, İran havacılık sektörünü nasıl etkilediğine geçmeden önce İran Hava Yolları’nın tarihsel gelişiminden söz etmekte fayda var. 1979 İslam Devrimi’nin öncesine kadar İran havayolu şirketi, dünyanın en iyi yedi havayolu şirketi arasında yer almaktaydı. O dönemler İran pek çok ülkenin sahip olamadığı Boeing filosuna sahipti. Fakat devrimin ardından uluslararası yaptırımların da etkisiyle bu durum değişti. İran’ın en köklü havayolu şirketi olan HOMA’nın, Ortadoğu ve Afrika’daki 12 havayolu şirketi arasında yapılan bir değerlendirmeye göre en fazla hava kazası yapan (1998-2007 yılları arasında) şirket olduğu tespit edildi. Böylelikle İran; dünya genelinde 90 havayolu şirketi arasında 78. sıraya kadar geriledi. Sonuç olarak İran’ı hedef alan yaptırımlar hem İran hükümeti hem de İran halkı üzerinde kayda değer ekonomik ve siyasi baskılara yol açtı. Özellikle banka ve finans kuruluşlarına yönelik yaptırımlar İran’ın havacılık için gerekli olan malzeme ve ekipmanı ithal etmesini önemli ölçüde engelledi. İran havacılık endüstrisi yeni uçaklar temin etmeye veya mevcut bulunan uçakların modernizasyonu için gerekli ekipmanları ithal etmeye yönelik birtakım ambargolarla karşı karşıya kaldı.
Bu doğrultuda son yıllara bakıldığında, İran Hava Yolları’nın kalite ve güvenlik sıralamalarında kayda değer ölçüde düşüş yaşadığı da gözlemlenmiştir. Ayrıca İran Hava Yolları filosunda ortalama yaşı 22 olan 220 uçak olduğunu belirtilmiştir. Fakat uygulanan uluslararası yaptırımlar İran Hava Yolları’nın yeniden yapılandırılması ve modernize edilmesini imkânsız hale getirmiş ve bu nedenle birçok İran havayolu şirketi oldukça eskimiş olan uçakları kullanmaya devam etmek zorunda bırakılmıştır.
Ocak 2016’da Fransız menşeili sanayi grubu olan Bouygues, T2’yi inşa etmek ve işletmek için ön anlaşma imzalamış ancak şirket ve diğer Fransız ortağı Aeroports de Paris, ABD yaptırımlarından korkan uluslararası bankalardan mali destek alamadıklarını gerekçe göstererek anlaşmadan 2017’de çekilmişlerdir. Ayrıca İran, IKA’nın kapasitesini 35 milyon yolcuya çıkarma projesinde danışman olarak Hollanda Havalimanı Danışman Şirketi (NACO) ile anlaşmış fakat dönemin ABD başkanı Donald Trump’ın nükleer anlaşmadan çekilmesinin ardından İran’la anlaşma iptal edilmiştir.
ABD yaptırımlarının en çok etkilediği sektörlerden biri hiç şüphesiz havacılık olmuştur. Bu durum İran ulusal hava yolları güvenliği bakımından yaptırımların oldukça ciddi bir problem olduğu anlamına gelmektedir. 19 Mayıs 2024 tarihinde meydana gelen İran Cumhurbaşkanı Ebrahim Reisi, Dışişleri Bakanı Hossein Amir Abdollahian, Tebriz Valisi Malik Rahmeti, İran’ın Dini Lideri Hamanei’in Tebriz temsilcisi Muhammed Al-i Haşim ve Devrim Muhafızlarına mensup iki üst düzey komutanın hayatını kaybetmesiyle sonuçlanan trajik kazanın ardından İran’ın dışişleri eski bakanı Zarif’in ABD’yi suçlayan açıklamaları, uluslararası ekonomik sistemde ABD ve dolar hegemonyasının ‘’yol açabileceği sonuçlar bakımından’’ önemine ve tehlikesine dikkat çekmektedir.
Kaynaklar:
-‘’Uluslararası Yaptırımların İran Sosyoekonomisine Etkileri’’, B. Yaren ÖZER, 2022).
-Iran’s Ex-FM Blames US for Raisi Chopper Crash, https://www.iranintl.com/en/202405203793
-Ebrahim Raisi: What we know about deadly Iran helicopter crash, https://www.bbc.com/news/articles/c4nnd23d505o
-After crash, attention shifts to US-made helicopter carrying Iran's Raisi, https://www.trtworld.com/middle-east/after-crash-attention-shifts-to-us-made-helicopter-carrying-irans-raisi-18164540
-‘’ Impact of Sanctions on Iranian Airlines: How People in Iran Feel About Air Travel Safety?’’, (Majidi & Nedjat, 2014).
-Iranian investor to sign airport plan abandoned by French, https://www.presstv.ir/Detail/2021/05/05/651974/Iran-airport-expansion-France-sanctions-investment
*Araştırmacı-Tahran
