Yayını Hazırlayanlar: Zeynep Defne Yavuz, Burak Sırakaya
İki komşu olan Afganistan ve İran’ın doğal olarak çok fazla ilişkileri var. Biz yakın coğrafyada yaşıyoruz. Afganistan’ın İran ile coğrafya, tarih, din ve iktisat alanında ilişkileri söz konusu. İki ülke arasındaki sınır 850 kilometre uzunluğunda. İran’da Farsça ve Türkçe olmak üzere 2 önemli dil ön planda. Afganistan'da da Farsça, Türkçe ve Afganistanca dilleri konuşuluyor. Afganistan ve İran; dini, kültürel ve tarihsel yönden irtibat halindeler. Bir dönem Afganistan, İran tarafından yönetildi. Bir dönem de İran, Afganistan tarafından yönetildi. Afganistan ile İran’ın ilişkileri aslında bölge için de oldukça önemlidir. İki komşu arasında zaman zaman sıkıntılar olsa da bu hiçbir zaman bir savaşa dönüşmedi. İran ve Afganistan arasındaki sıkıntılara rağmen hep iyi komşuluk ilişkileri olmuştur.
1979’da İran ve Afganistan’da eş zamanlı büyük gelişmeler oldu
Bölgede iki önemli hadise oldu. 20. yüzyılın son çeyreğinde İran İslam Devrimi gerçekleşti (1979). Afganistan'da ise eş zamanlı (1979) Sovyetler Birliği’ne karşı mücahitlerin cihadı başladı. Sonunda Sovyetler Birliği'ni yenilgiye uğrattıkları bölgede önemli gelişmeler oldu. İslam Devrimi’nden sonra İran’da ideolojik bir siyasi üslup gelişti. Aynı şekilde Afganistan'daki gelişmelerin de Afganistan üzerinde etkisi oldu.
İran tarafından da baktığımızda anlaşılan noktalar ve ayrışılan noktaları vurgulamamız gerekebilir. Afganistan'da istikrarın olmadığı dönemde İran aslında Afganistan üzerinde oldukça fazla çalıştı. İki ülke ilişkilerinde o dönemde istikrarsızlık oldu. Bu dönemde İran Afganistan içinde daha fazla nüfuz elde etti. Afganistan ise daha fazla etkilenen ülke konumunda oldu. İki ülke arasındaki ortak konuları şu şekilde özetlememiz mümkündür.
İran-Afganistan arasındaki ortak konular:
-İkinci Taliban döneminden itibaren her iki ülke de dini yönetimler hakim oldu.
-Her iki hükümette de dini yönetimler bulunmasından dolayı ortak noktaları var.
-İran ve Afganistan’ın ekonomik münasebetleri söz konusu.
-Afganistan şuan İran’ın en büyük ihracat ülkesi konumuna gelmiştir.
-Ticaret hacmi iki ülke arasında 4.5 milyar dolar civarındadır.
-İki ülke arasındaki ortak konulardan biri DAEŞ’le mücadeledir.
-Hem İran’ın DAEŞ’le sorunu var hem de Afganistan’ın ülke içerisinde DAEŞ’le sorunu var.
Afganistan, uluslararası ilişkilerinden dolayı bazı sınırlamalarla muhatap olduğu için İran’ın ihracatına muhtaç oluyor. İran Afganistan'dan bir uçak satın aldı. İran'da dolar sıkıntısı olduğu için Afganistan'dan İran’a dolar gidiyor. Bir taraftan ihracat üzerinden İran, Afganistan'dan dolar alıyor. Kaçak yollardan da İran’ın parası Afganistan’da dolara çevrilip geri İran'a gönderiliyor. Bu durum hem İran hem Afganistan açısından kazanç sağlıyor.
Afganistan-İran arasındaki anlaşmazlıklar
-Aralarındaki anlaşmazlık konularına gelecek olursak, her iki ülkede de dini hükümetler ve yönetimler olmasına rağmen Afganistan'da Sünni yönetim, İran’da Şii yönetim oldukça önemli bir anlaşmazlık konusudur.
-Afganistan mollaları İran mollalarına olumlu bakmazlar. İran mollaları da Afganistan mollalarına olumlu bakmazlar.
-İki taraf arasında mezhebi bir rekabetten söz etmek mümkündür.
-İran'da anayasa ve siyasi kurumlar vardır. Ama Afganistan'da anayasa, seçim ve partiler yoktur.
-Tahran'da Sünnilerin kendilerine özel camileri yoktur. Genelde İran'a baktığımızda İran’ın orta kesimleri Şii olmasına rağmen çeperde Sünniler vardır. Bu çeperden bir tanesi Afganistan sınırındadır. Dolayısıyla bu Afganistan yönetimi açısından bir rahatsızlıktır.
-Afganistan'daki Şii’lerle ilgili ne kadar sınırlamalar söz konusu olursa İran’ın rahatsızlıkları o derece artar.
-Diğer bir sorun ise jeopolitik bir sorundur. Afganistan'daki sorunlarla ilgili Afganistan’ın komşularının da Afganistan içerisinde rolleri oldu. Afganistan'da yapılan savaşların bölgesel ve dış bağlantıları da vardı.
-İran ve Pakistan dahil Afganistan’ın komşularının Afganistan içinde vekil unsurlarından söz etmek de mümkün. Aradaki anlaşmazlık noktalarından bir tanesi de budur.
-Pakistan ve Türkiye Afganistan'da nüfuz sahibi olursa İran’ın tedirginliği ve rahatsızlığı o derece artar.
-Önceki yıllarda Hindistan’ın nüfuzu Pakistan'a karşı güçlüydü. Ama bu dönemde zayıfladı. Hindistanla İran’ın birbirleriyle yakınlaşması, Pakistan'ı aynı şekilde rahatsız eder.
-Tarihsel olarak İranla Hindistan arasındaki ilişkiler güçlüdür. Çin ve Pakistan arasındaki ekonomik koridora bir alternatif olarak İran, Hindistanla birlikte Çabahar Limanı’nı Afganistan üzerinden hayata geçirmek istedi. Bu da ayrı bir sıkıntı.
-Tarihsel olarak baktığımızda Farsçanın hamisi olarak İran’ı görüyoruz. Taliban ırkçı olmamasına rağmen Farsça’nın Afganistan'da baskılanıyor olması İran’ı o derece rahatsız ediyor.
-Afganistan'da su kıtlığı olduğu için nehirlerden suyun İran'a verilememesinden kaynaklı İran’ın büyük şikayetlerini görüyoruz.
-İki ülke arasında bir su anlaşması mevcut. Bu anlaşmada suyun azlığıyla ilgili bir madde söz konusu. Bu madde önemli anlaşmazlıklardan birisidir. Afganistan’daki önemli gündemlerden birisi budur. Savaş döneminde Afganistan su meselesiyle ilgilenemiyordu. İran da hakkından daha fazlasını alıyordu. Afganistan’ın su idaresi yoktu. Ülkeye bir düzenin gelmesi ve bu düzen içerisinde suyun idaresinin sağlanması İran’ı rahatsız etmeye başladı.
-İran Suriye'deki savaşla ilgili kendi ülkesindeki Afganlardan Şii olanları devşirdi ve bunları Fatimiyyun Tugayları olarak Suriye'ye gönderdi. Fatimiyyun Tugayları ideolojik ve tamamen Şii bir tugaydır. İran her ne kadar bu Fatimiyyun Tugayları’nı kendi açısından bir güç unsuru olarak görse de Afganistan'da bunu bir tehdit algısı olarak görüyor. İran her an bu tugayları Afganistan'a yönlendirebilir. Bu da Afganistan için önemli bir milli güvenlik meselesidir. Bu şekilde 20.000 civarı asker bulunmaktadır.
-Diğer bir anlaşmazlık konusu cihat dönemi Afganistan'dan İran’a sığınan Afganlı muhacirlerdir. İran'daki seçimler (1 Mart 2024 Parlamento ve Uzmanlar Meclisi Seçimleri) Afganistan'ın dış politikası için etkileyici bir unsur değildir. İran’ın dış politikası parlamentodan kaynaklanan bir politika değil. İran’ın dış politikasını belirleyen kurumlar başkalarıdır.
-İran’ın Afganistan politikasını ikiyüzlü bir politika olarak görmemiz gerekir. Bir tanesi pragmatik bir yaklaşımdır. Sovyetler Birliği döneminde İran’ın Kabil'deki yönetimle de ilişkileri oldukça iyiydi. Ama diğer taraftan mücahitleri de kolluyor ve destek veriyordu. Sovyetler çıktıktan sonra mücahitler arasında bir savaş başladığında yine İran’ın ikili bir yaklaşımı söz konusuydu. 1. ve 2. Taliban dönemlerinde de İran’ın zaman zaman farklı yaklaşımları oldu.
-İran'daki mezhebi duruma bakacak olursak, bazı istatistikleri göre 20 milyondan fazla İranlı Sünni nüfus yaşamaktadır. Sünnilerin İran içerisindeki siyasi ve ekonomik problemlerine burada bahsetmemiz gerekir. İran'daki Sünnilere ne zaman bir baskı söz konusu olsa, bunun etkileri Afganistan'da görülür ve hissedilir. Diğer taraftan Afganistan’ın mezhebi yapısına baktığımızda yaklaşık %15-%20 civarında Afganistan'da Şii nüfus vardır.
(*) Prof. Dr. Fazl ul Hadi Wazeen Kimdir?
-Üniversite Profesörü, Politikacı, Barış Aktivisti, Yazar ve Medya Aktivisti.
-Barış ve İslami Adalet ekibinden 2019 Başkanlık Seçimleri’nde ilk başkan yardımcılığı görevine aday oldu.
-Uluslararası Müslüman Alimler Birliği Üyesi
-Düşünce ve Medeniyet için Kualalampur Forumu Üyesi
-Uluslararası Aile Enstitüsü Yüksek Danışma Kurulu Üyesi
-Afganistan'daki Kabil Salam Üniversitesi'nde Profesör
-Pakistan Uluslararası İslam Üniversitesi Eski Öğretim Üyesi
-Pakistan Fatima Jinnah Kadın Üniversitesi Eski Öğretim Üyesi
-Afganistan İslam Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı Müfredat Dairesi Eski Kıdemli Danışmanı
-Afganistan İslam Üniversitesi Eski Öğretim Üyesi
-İslam Üniversitesi'nin Bilim ve Teknoloji Alanında Eski Öğretim Görevlisi
-Afganistan Alimleri Yüksek Konseyi Akademik Konsey Üyesi
-Bölgesel ve Stratejik Araştırmalar Merkezi(CSRS) Kabil - Afganistan Akademik Kurul Üyesi
-Suudi Arabistan Alshaqaeq الشقائق Dergisinin Eski Genel Yayın Yönetmen Yardımcısı
- Farsça, Arapça, İngilizce, Peştuca, Urduca dillerinde konuşup yazıyor ve Türkçe biliyor.
Diğer İçerikler
