ASEAN'ın Myanmar Krizi ve Çin-ABD-Rusya Gerilimleri Arasındaki Bölgesel Rolü

Bu yazı 12/05/2021 tarihinde yayınlanmıştır.

*Dr. Gökberk DURMAZ &  Sümeyra TAHTA

GİRİŞ

50 yıllık cunta yönetiminin ardından eski adıyla Burma olarak bilinen Myanmar’da, 10 yıldır sivil yönetimle birlikte demokratikleşme yaşanırken, 2021 Şubat ayında yapılan darbeyle birlikte ülke eski günlerine geri dönmüş durumda. Bahar devrimi olarak nitelendirilen darbe karşıtı protestolarda son üç ay içinde çok sayıda sivil hayatını kaybederken, bir çok yetkili görevinden uzaklaştırıldı. Şu an askerlerin yönettiği Myanmar’da siyasi tutuklular demir parmaklıklar ardında 100. gününü tamamlarken ülke genelinde açlık, yoksulluk ve ekonomik çöküş hâkim. Halihazırda kırılgan demokrasiye sahip olan Myanmar’da askeri mahkeme, 1991 yılında Nobel Barış Ödülü kazanan Myanmar lideri Suu Kyi’yi ‘’seçime hile karıştığı ve kamuoyunu endişeye sevk edecek kışkırtıcı açıklama yapmak’’dan[i]  dolayı suçlu buldu. Peki Myanmar lideri hem Batı tarafından beğenilirken hem de demokrasi sembolüyken neden yönetimden indirildi?

Suu Kyi ve ASEAN

Geçen 1,5 yıllık zaman dilimi içerisinde hükümet muhalifleri serbest bıraktı, basın sansürü gibi pek çok alanda sınırlamalar kaldırıldı ve ev hapsinde olan demokrasi sembolü Suu Kyi yeniden siyasette aktif rol oynamaya başladı. İktidara geldiğinde Suu Kyi liderlik duruşunu ve politikalarını ülkede bulunan Arakanlı Müslümanları baz alarak oluşturdu. Hatta kendisi ülkedeki Budist gruplar tarafından da hala sevilmektedir.  Bilindiği üzere Arakan İslam Devleti’nin çöküşüyle birlikte, Raxine Budistleri ile Rohingyalı Müslümanlar arasındaki sorun günümüze kadar süregelmiştir. Budist hükümdarlar Arakan Müslümanlarının hanedanlıklarını zayıflatmak için yabancı güçlerle işbirliği yapmış ve Budist zihniyet bir gün Arakan’ın yeniden dirileceği endişesiyle bölgedeki Müslümanlara yönelik sert politika izlemiştir. Bu yüzden Suu Kyi ve diğer Budist grupların günümüzde Arakanlı Müslümanlara yönelik uyguladığı politikalara şaşmamak gerekiyor çünkü tarihin derinlerinden gelen ‘’potansiyel bir tehlike’’ korkusu mevcut.  Arakanlı Müslümanlar 1948’den bu yana sistematik şekilde sözde ‘’yasal’’ olan soykırımla karşı karşıya kaldılar. 1989’dan önceki darbe zihniyetinin hala derinlerde bir yerde olduğu kanısında pek çok kesimin hemfikir olduğu Myanmar’da esasen bir kimlik sorunu mevcuttur. Rohingya krizi, Aung San Suu Kyi'nin karakterinin uzun süredir görünmeyen bir yönünü ortaya çıkardı.[ii] Müttefikleri Kyi’yi mülteci krizi, tecavüz, olası katliam ve orduya karşı net bir duruş sergilemeyip kınamamakla suçluyorlardı.[iii] Son darbe ile Myanmar’ın demokrasiye geçiş süreci baltalanmış ve Thant Myint-u’ye göre, bölgede ve devlet kurumlarında yenilenme gerekmektedir.[iv] Darbe karşıtı sivil hükümet, Suu Kyi döneminde Arakanlı Müslümanlara sahip çıkamadıkları ve insan hakları ihlaline karşı tepkisiz kaldıkları için özür diledi. Myanmar’daki darbe sonrası Arakanlı Müslümanların da durumu daha da belirsiz bir hal almış durumda. Sivil hükümetten Soe, geçmişteki hatalardan ders aldıklarını ve tekrarlanmaması için, ilan edilen Federal Hükümet anlaşmasına göre, etnik ve dini unsurlarda ayrım yapılmayacağı konusunda görüşlerini zirvede belirtti.

Darbe sonrası ASEAN ve Myanmar’ın da olduğu bir acil durum zirvesi düzenlendi. Zirvenin amacı mevcut durumu değerlendirmek iken beş önemli husus gündeme geldi:

• Myanmar’da sivillere yönelik şiddetin sona ermesi,
• Taraflarca Myanmar konusunda yapıcı ve sağduyulu bir politika izlenmesi,
• Myanmar için ASEAN üyelerince arabuluculuk amacıyla elçi atanması ve bu elçiye ASEAN Genel Sekreteri’nin yardım etmesi,
• ASEAN’ın bölgeye yardım sağlaması ve
• Myanmar’daki taraflarca görüşülmek üzere özel bir heyetin gönderilmesi.

Myanmar ASEAN için önemli bir sınav olacağa benziyor çünkü şu an uluslararası kamuoyu gözünü ASEAN’a çevirmiş durumda, uluslararası/bölgesel organizasyonların gerçekten krizleri çözmekte başarılı olup olmadığı ve gerekliliği sorgulanıyor.[v] Jurgen Haacke'ye göre, ASEAN geçtiğimiz 20 yılda sadece Doğu Asya’ya değil, diğer aktörleri de uluslararası konjonktürde etkilemeyi başardı ancak belirtmek gerekir ki bu başarısı oldukça sınırlıydı.[vi] 24 Nisan’da yapılan zirvede ASEAN liderleri bölgedeki krizi sona erdirmek üzere anlaşmaya varsalar da, sivil protestoculara yönelik şiddetin son bulmasına yönelik tam bir yanıt veremediler.[vii] Bölgeye gönderilecek olan özel elçi ve heyet hala ASEAN liderleri tarafından görüşülüyor ve 12 Mayıs’tan sonra heyetin bölgeyi ziyaret edip taraflarla görüşmesi planlanıyor.[viii] ASEAN Mayıs ayı sonunda Çin ve ABD Dışişleri Bakanları ile görüşme yapacak.

Çin-ABD-Rusya Üçgeni Arasında Myanmar

Myanmar dış politikasında önceleri Çin’i göz ardı etmekteydi ve altyapı projelerini askıya alarak ABD ve Batı nezdinde ilişkilerini geliştirmeye çalıştı. Bu sebepten dolayı Barack Obama bu süreci ‘’yeni bir başlangıcın gücü’’ olarak tanımladı ve Batılı devletler Myanmar’a yönelik ambargolarını geri çekti böylece Myanmar yeniden dünyada kendine bir yer buldu. Batılı devletlerce o dönem Myanmar rejimi izole edildi ancak, bu rejim Çin ve Rusya tarafından destek gördü. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin Myanmar’a yönelik ambargo girişimleri bu iki ülkenin vetosuyla iptal oldu çünkü Çin Myanmar’ın en önemli ticari ortakları arasındaydı.[ix] Darbeden bir hafta önce Rus yetkililer Myanmar ile çeşitli askeri ve silah anlaşmalarında bulundu ve darbe günü sokaklarda Rus yapımı zırhlı araçlar vardı. Bu durum Myanmar darbesinde Rusların da parmağı olabileceği yönünde şüpheleri üzerine çekti. Çin Myanmar’ın ticaret ve altyapı konusunda önemli ortağı olsa da darbe sonrası Çin’in Myanmar’da inşa etmeyi planladığı elektrik santrali gibi enerji projeleri askıya alınmış gibi görünüyor.[x] ABD, darbe sonrası bölgeyle olan ticareti askıya aldı ve internet erişimini kesti. ABD, bu yaptırımların ‘’darbe yönetimi karşıtı barışın geri gelmesi için gösteri yapan protestoculara ve sivil topluma yönelik yıldırma politikasının’’ bir sonucu olduğunu belirtti.[xi] Uluslararası Birlik Hükümeti (NUG), darbe liderlerinin yakınlarına uygulanan yaptırımları desteklediği bildirildi. Myanmar halkı bu kişilere yönelik ‘’sosyal cezalandırma kampanyaları’’ yürütüyor[xii] buna rağmen askeri güçler, 1988’de demokrasi yanlısı olan ayaklanmasın anısına yapılan Bago’daki anıtı yıktı.[xiii] Darbe rejimi hala sivilleri keyfi olarak tutukluyor ve tehdit ediyor.

SONUÇ

Myanmar’da yapılan bu son darbenin etkileri uzun süreceğe ve gerekli müdahaleler yapılmazsa ülkenin geleceği önemli ölçüde hasara uğrayacağa benziyor. Sivil protestocular darbe gününden bu yana sokaklarda eylemlerini sürdürmeye devam etmekte ve ekonomi normalleşemediği için Myanmar para birimi düşük seyirde devam ediyor. Bu minvalde ASEAN bölgesel rolünü en doğru biçimde uygulamaya geçmeli artık somut eylemleri uygulamaya koymalıdır. Uygulama kapsamın yapılan ilk zirve ASEAN’ın güvenilirliği konusunda bir umut kaynağı oldu.[xiv] Somut uygulamalar kapsamında şu an için en gerçekçi çözüm bölgeye insani yardımların sağlanması olacaktır. Uluslararası aktörler ve özellikle de ASEAN süreç bir iç savaşa dönmeden önce barışçıl bir şekilde müdahale etmelidir. Ayrıca diplomatik olarak ASEAN masada ve ikili görüşmelerde darbe rejimini tanımayarak ve toplantılara çağırmayarak demokrasi konusunda daha net bir duruş sergilemelidir. Çünkü darbe rejimi ASEAN çağrılarına rağmen daha fazla cinayet, bombalama, tutuklama ve devam eden şiddet ile ülke çapında zulüm yapmaya devam etmektedir.[xv] ASEAN toplantılarda üçüncü elin varlığını yani, ABD-Çin-Rusya üçlüsünden herhangi birini bulundurmamalıdır. Özellikle Rusya ve Çin süreci desteklediği müddetçe bu kriz küresel bir görünüme bürüneceğe benzemektedir. Çin'in uluslararası ilişkiler politikası, esas olarak hak sicilinin eleştirilmesini engellemek için engeller inşa etmekle ilgilidir.[xvi] Sonuç olarak, Çin, Kuşak-Yol Projesi kapsamında Myanmar’dan uzak duramayacak gibi gözükmektedir.

[i] Independent, ‘’Myanmar'da neden askeri darbe oldu?’’, https://www.indyturk.com/node/324011/t%C3%BCrki%CC%87yeden-sesler/myanmarda-neden-askeri-darbe-oldu, (Erişim Tarihi: 03.03.2021, 07:51).

[ii] Foreign Affairs, Review Essay, ‘’The Myanmar Mirage-Why the West Got Burma Wrong’’, (Erişim Tarihi: Mayıs/Haziran 2020).

[iii] BBC, ‘’Aung San Suu Kyi: Myanmar lideri, bir zamanlar demokrasi sembolüyken gözden ve iktidardan nasıl düştü?’’, https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-55898212, (Erişim Tarihi: 02.02.2021).

[iv] TRT Haber, ‘’Myanmar'ın kimlik sorunu ve askeri darbe geleneği’’, https://www.trthaber.com/haber/dunya/myanmarin-kimlik-sorunu-ve-askeri-darbe-gelenegi-571232.html, (Erişim Tarihi: 08.04.2021, 15:26).

[v] The Diplomat(a), ‘’Is ASEAN Still Relevant?’’, https://thediplomat.com/2021/05/is-asean-still-relevant-2/, (Erişim Tarihi: 01.05.2021).

[vi] The Diplomat(b), ‘’Great Expectations: ASEAN and the Indo-Pacific Concept’’, https://thediplomat.com/2019/06/great-expectations-asean-and-the-indo-pacific-concept/, (Erişim Tarihi: 17.06.2019).

[vii] Reuters, ‘’SE Asian nations say consensus reached on ending Myanmar crisis’’, https://www.reuters.com/world/asia-pacific/southeast-asian-leaders-discuss-myanmar-with-coup-leader-2021-04-23/, (Erişim Tarihi: 25.04.2021).

[viii] Nikkei Asia(a), ‘’What to expect after ASEAN's Myanmar summit’’, https://asia.nikkei.com/Opinion/What-to-expect-after-ASEAN-s-Myanmar-summit, (Erişim Tarihi: 07.05.2021).

[ix] TRT Haber (2021).

[x] Nikkei Asia(b), ‘’Myanmar coup threatens Chinese power projects’’, https://asia.nikkei.com/Spotlight/Myanmar-Coup/Myanmar-coup-threatens-Chinese-power-projects, (Erişim Tarihi: 05.05.2021).

[xi] VOA News, ‘’US Hits Myanmar Government with More Sanctions’’, https://www.voanews.com/east-asia-pacific/us-hits-myanmar-government-more-sanctions, (Erişim Tarihi: 22.03.2021).

[xii] Myanmar Now, ‘’NUG supports sanctions against family members of coup leaders, human rights minister says’’, https://www.myanmar-now.org/en/news/nug-supports-sanctions-against-family-members-of-coup-leaders-human-rights-minister-says, (Erişim Tarihi: 11.05.2021).

[xiii] The Irrawady, ‘’Myanmar Junta Destroys Democracy Monument in Bago’’, https://www.irrawaddy.com/news/burma/myanmar-junta-destroys-democracy-monument-in-bago.html, (Erişim Tarihi: 11.05.2021).

[xiv] Anadolu Ajansı, ‘’ASEAN liderler toplantısının sonuçları Myanmar için çözüm umudu taşıyor’’, https://www.aa.com.tr/tr/analiz/asean-liderler-toplantisinin-sonuclari-myanmar-icin-cozum-umudu-tasiyor/2223265, (Erişim Tarihi: 28.04.2021).

[xv] The Irrawaddy, ‘’Myanmar Junta Ignores ASEAN’s Call to End the Violence Against Civilians’’, https://www.irrawaddy.com/news/burma/myanmar-junta-ignores-aseans-call-to-end-the-violence-against-civilians.html, (Erişim Tarihi: 05.05.2021).

[xvi] The Diplomat(c), ‘’China’s Myanmar Mess’’, https://thediplomat.com/2021/03/chinas-myanmar-mess/, (Erişim Tarihi: 16.03.2021).