“Avrupa Siyasi Topluluğu” Granada Zirvesi Öncesinde Parçalandı

Bu yazı 05/10/2023 tarihinde yayınlanmıştır.

*Sinan TAVUKCU/SDAV Başkanı

5 Ekim 2023 tarihinde İspanya'nın Granada şehrinde Avrupa Siyasi Topluluğu (AST)’nun 3’üncü toplantısı yapılacak.

Toplantıdan bir gün önce(4 Ekim 2023), Azerbaycan’ın Ermenistan, Avrupa Birliği (AB), Fransa ve Almanya ile Granada'da yapılacak görüşmede masada Türkiye’nin de bulunması şartının kabul edilmemesi üzerine Zirveye katılmama kararı alması, Cumhurbaşkanı Aliyev’in Granada'ya gitmekten vazgeçmesi ve Fransa'nın katıldığı hiçbir formatta Azerbaycan'ın yer almayacağının açıklanması ile Avrupa Siyasi Topluluğu Türkiye gündemine girmiş oldu. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın da sağlık gerekçesiyle Zirveye katılmayacağı açıklandı.

“Avrupa Siyasi Topluluğu” kavramı, Fransa Cumhurbaşkanı Macron tarafından 9 Mayıs 2022'deki "Avrupa Günü" dolayısıyla Avrupa Parlamentosu'nda düzenlenen toplantıdaki konuşmasında ortaya atılmıştı. 23 ve 24 Haziran 2022 tarihlerinde gerçekleşen Avrupa Devlet ve Hükûmet Başkanları Konseyi toplantısında Macron projeyi resmi olarak sunmuş, Avrupa Konseyi Başkanı Charles Michel Avrupa için bir “jeopolitik Topluluk” inşa edilmesinin gerekliliğini vurgulamıştı. Projenin destek bulmasıyla Avrupa Siyasi Topluluğu bir organizasyona dönüştü.

24 Şubat 2022'de Rusya'nın Ukrayna'ya saldırısı ile AB ülkelerinin maruz kaldığı göç, istikrarsızlık, güvenlik ve enerji alanında yaşanan zorluklar, savaşın Avrupa’ya sıçrama korkusu, bu jeopolitik iş birliği platformunun oluşumunu tetiklemişti.

Avrupa Siyasi Topluluğu, yeni bir uluslararası kuruluş olmaktan ziyade, foruma dahil edilen AB dışı katılımcı devletler ile siyasi bir istişare platformu olarak esnek bir yapı şeklinde tasarlandı. Bu oluşumun amacı; Avrupa kıtasının güvenlik, istikrar ve refahını güçlendirmek, ortak amaç ve çıkarlar çerçevesinde siyasi diyalog ve iş birliğini teşvik etmek olarak belirtilmektedir. Güvenlik, enerji, ulaştırma, yatırım, altyapı ve insanların hareketi konuları devletler arasında istişarenin esas konularını teşkil etmektedir.

Avrupa Siyasi Topluluğu (AST) haritası

Zirve ilk defa 6 Ekim 2022’de Prag’da toplandı. Avrupa Siyasi Topluluğu’nun çerçevesi Prag’da düzenlenen zirvede çizildi. İkinci toplantısı 1 Haziran 2023’te Moldova’nın Kişinev şehrinde gerçekleştirildi.

Prag Zirvesi

6-7 Ekim 2022'de AB Dönem Başkanı Çekya'nın ev sahipliğinde Prag'da Avrupa Siyasi Topluluğu’nun ilk buluşması gerçekleşti. 27 AB üyesi ülke ile birlikte toplam 44 ülke liderler seviyesinde toplantıya katıldı. Avrupa Komisyonu Başkanı Ursula von der Leyen ve Avrupa Konseyi Başkanı Charles Michel Avrupa Birliği’ni temsil ettiler.

Arnavutluk, Azerbaycan, Bosna Hersek, Ermenistan, Gürcistan, İngiltere, İsviçre, İzlanda, Karadağ, Kuzey Makedonya, Kosova, Liechtenstein, Moldova, Norveç, Sırbistan, Türkiye ve Ukrayna AB üyesi olmayan ülkelerdi. Bunlar arasında Arnavutluk, Bosna Hersek, Moldova, Karadağ, Kuzey Makedonya, Sırbistan ve Ukrayna AB’ye aday ülke statüsündedir.

Prag zirvesi, AST’nin takip etmeyi amaçladığı kıtanın stratejik çıkarları doğrultusunda yedi somut iş birliği alanı belirledi: enerji, kritik altyapılar, siber güvenlik, gençlik, göç, Karadeniz ve Kafkaslarda bölgesel iş birliği.

Formda, liderler güvenlik, enerji ve ulaştırma olmak üzere 3 ana başlık altında yuvarlak masa toplantıları, ikili ve çoklu görüşme gerçekleştirdiler. Resmi olmayan kulüp benzeri bir atmosferde liderler arasında kişisel temasların sağlanması ile AB'nin ötesinde aynı kıtaya ait olma duygusunun geliştirilmesi planlanmıştı.

AST zirveleri, uzun süredir devam eden anlaşmazlıkların yaşandığı katılımcı ülkelerin liderlerine diyalog imkanı sağlamayı da hedefliyordu. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev- Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan ile Sırbistan Cumhurbaşkanı Aleksandar Vucic-Kosova Cumhurbaşkanı Vjosa Osmani’nin görüşmeleri bu bağlamda dikkat çeken görüşmelerdi.

Prag’daki ilk toplantıda, Avrupa Siyasi Topluluğu zirvelerinin 6 ayda bir (biri AB üyesi bir ülkede olmak üzere) yılda iki kez yapılmasına karar verildi. Bir sonraki toplantının bahar ayında Moldova'nın Kişinev kentinde, ardından AB Konseyi başkanlığını üstlenen İspanya'da ve ardından İngiltere’de yapılması kararlaştırıldı.

Prag Zirvesi sonrasında bir deklarasyon yayınlanmadı. Ancak, Rusya'ya karşı Ukrayna'yı destekleyen bir birlik görüntüsü ve ortak çıkarlarla ilgili konularda iş birliği ve diyaloğu güçlendirmenin yanı sıra güvenlik ve istikrarı güçlendirmeye yönelik siyasi irade sergilendi.

Moldova Zirvesi

1 Haziran 2023’te Avrupa Siyasi Topluluğu’nun ikinci zirvesi Moldova’nın başkenti Kişinev’de yapıldı. Toplantıya 47 ülkenin liderleri katıldı. İkinci toplantı için Rusya tehdidi altında görülen Moldova’nın seçilmesi, tüm Avrupalı ​​liderlerin bir araya gelerek AB'ye aday olan Moldova'ya güçlü destek verildiğini göstermeyi amaçlıyordu.

Tüm katılımcılar Ukrayna'yı desteklemek hususunda birliklerini teyid ettiler.

Moldova Cumhurbaşkanı Maia Sandu ve Ukrayna Devlet Başkanı Volodymyr Zelenskyy AB katılım müzakerelerinin bu yılın sonuna kadar başlatılması yönünde çağrıda bulundu. Ancak, AB tarafından bu talep çok umursanmadı.

Bir dizi yan toplantı yapılarak liderlerin kendi ülkelerini doğrudan ilgilendiren konuları tartışmasına imkanı tanındı. Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki ilişkilerin normalleşmesini kolaylaştırmak için Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan, Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron ve Almanya Başbakanı Olaf Scholz’un katıldığı dörtlü toplantı en önemli gündem oldu.

Sonuç

Avrupa Siyasi Topluluğu; daha önce kurulan Avrupa Komşuluk Politikası, Doğu Ortaklığı, Avrupa Akdeniz Politikası ve Akdeniz için Birlik gibi AB dışı ülkeler ile oluşturulan iş birliği mekanizmalarından birisidir. Henüz sekretaryası, bütçesi, bayrağı ve amblemi bulunmamaktadır.

Rusya’yı çevreleyen AB üyesi olmayan ülkelerle geliştirilen bu platformun odak noktası, Rusya ve Belarus’u izole ederek Avrupa’nın, özelde AB’nin siyasi ve ekonomik güvenliğini sağlamaktır. Avrupa Siyasi Topluluğu AB’ne; İngiltere, Norveç, İsviçre, İzlanda, Türkiye, Güney Kafkasya, AB üyesi olmayan Doğu Avrupa ülkeleri ile devlet başkanları düzeyinde iş birliği sağlama formu olarak hizmet vermektedir. Bu platformda ABD’nin yer almaması, Avrupalıların kendi işlerini yönetme konusunda inisiyatif üstlenmeleri olarak takdir ediliyor.

Ancak, üyesi ülkeler arasında dahi dış politika öncelikleri, çıkarlar, düşman tanımı ve yaptırımlar konusundaki görüş ayrılıklarını gideremeyen ve ortak kararlar almada zorlanan AB’nin, üyesi olmayan ülkelerle Avrupa jeopolitiğini ilgilendiren müşterek politikalar hayata geçirmesi çok zor görünüyor.

Öte yandan, formun katılımcısı ülkeler arasında(Azerbaycan-Ermenistan, Türkiye-Yunanistan, Kosova-Sırbistan gibi) ciddi çıkar farklılıkları ve çatışma alanları mevcut.

Bu girişimin hedefi ve amacına ilişkin pek çok soru hala cevap bulmuş değil.

Avrupa Siyasi Topluluğu fikrini ortaya atan Macron, bu formu uluslararası siyasette ve AB içinde güç ve itibar kaybeden Fransa’ya Avrupa’ya liderlik etme rolü kazandırmanın aracı yapmakla AB içinde eleştirilmektedir.

Öte yandan AB üyesi ülkeler, Brexit ile Avrupa Birliği dışına çıkan İngiltere’nin yeni kurulan Avrupa Siyasi Topluluğu’nun içinde yer almasıyla AB siyasetini etkileyip yönlendireceğinden endişe ediyorlar.

AB üyesi olmayan aday ülkelerin kaygısı daha büyük. Genişleme politikasından vazgeçen AB’nin AST’yi siyasi bir forum olarak öne çıkararak siyasi olarak etki alanını genişletmeyi planladığını, AST’nin öne çıkarılmasıyla tek pazara dahil olma avantajı, karar alma mekanizmalarına katılma, yapısal destek alma, uyum fonlarından yaralanma imkanı sağlayacak AB’ye tam üyeliğin önünün kapanacağını, gerçek hedeflerinden uzaklaştırılacaklarını düşünüyorlar.

Şu ana kadar Prag ve Moldova zirvelerinde ele alınan krizlerin çözümü konusundaki girişimler bir sonuç sağlamadı.  Azerbaycan-Ermenistan ihtilafı, Eylül ayında Karabağ’da yaşanan savaş sonucunda sözde Karabağ Cumhuriyeti‘nin kendisini fesh etmesiyle Azerbaycan lehine çözüldü. Yine, ilk iki zirvenin gündeminde yer alan Kosova-Sırbistan gerginliği her an sıcak bir çatışmaya dönecek şekilde devam ediyor.

Bu arada, Güney Afrika Cumhuriyeti'nin Johannesburg şehrinde 22-24 Ağustos 2023’te düzenlenen 15. BRICS Zirvesi’nde Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin, Güney Afrika'dan meydana gelen BRICS ülkelerinin genişleme kararı almaları, AB’nin siyasi olarak nüfuzunu genişletme amacına hizmet eden Avrupa Siyasi Topluluğu oluşumuna bir cevap olarak algılandı. Arjantin, BAE, Etiyopya, İran, Mısır ve Suudi Arabistan olmak üzere 6 ülke topluluğa davet edildiler.

Avrupa Siyasi Topluluğu’nun, AB’nin bünyesine almadığı Avrupa Birliği dışı ülkelere AB’nin jeopolitik güvenliğini sağlayıcı politikaları dikte etme platformu olarak teşkil edildiği görülmektedir. Nitekim, Azerbaycan-Ermenistan sorunun görüşüleceği Granada’daki toplantıda Azerbaycan’ın masada Türkiye’nin de bulunması isteğinin reddedilmesi, “esnek” olarak tanımlanan yapının iki toplantı sonrası dayatmacı, tahammülsüz kimliğini bütün çıplaklığı ile ortaya koymuştur.

Henüz üçüncü toplantısında kriz yaşayan ve parçalanma emaresi gösteren bu formun etkili bir siyasi organizasyon olarak devam etmesi, kurumsal bir yapıya dönüşmesi pek mümkün görünmüyor.