Bolivya’da Askeri Darbe ve Lityum Madeni
26 Haziran günü, General Jose Zuniga önderliğinde Bolivya Devlet Başkanı Luis Arce hükümetini devirmeye yönelik darbe teşebbüsünün sebebinin ülkenin lityum rezervlerinin işletilmesi için hükümetin Çin ve Rusya ile yaptığı yatırım anlaşmaları olduğu, buna sıcak bakmayan ABD’nin hükümeti devirmek üzere bir askeri darbe tertiplediği iddiaları konuşulmaya başlandı.
Bastırılan bu darbe vesilesi ile lityum madeni hakkındaki bilgileri gözden geçirmekte fayda var.
Lityum nerede kullanılıyor?
Telefonlarımızı, dizüstü bilgisayarlarımızı ve elektrikli arabalarımızı çalıştıran lityum, pil odaklı dünyamız için vazgeçilmezdir. Lityum talebi hızla artmış olup, küresel pazarın tüketimi yıllık %8,9 oranında artmaktadır. Hibrit ve elektrikli araçlar, enerji depolama sistemleri ve taşınabilir elektronik cihazlar giderek yaygınlaştıkça bu talep daha da yoğunlaşacaktır.
Fitch'in bulgularına göre, lityum talebinin yaklaşık %45'ini elektrikli araç sektörü oluşturuyor. Bu oranın 2030 yılına kadar % 80 seviyesine çıkabileceği öngörülüyor.
Dünyadaki lityum rezervleri
Lityum en hafif metaldir. Ayrıca çok yüksek reaktiviteye sahiptir. Bu nedenle doğada element olarak değil bileşikleri halinde bulunur. Lityum ve bileşikleri temel olarak tuzlu su rezervuarlarından ve pegmatit minerallerinden elde ediliyor.
Dünyadaki bilinen toplam lityum kaynağının yaklaşık 88 milyon ton olduğu tahmin ediliyor. Dünyada en fazla lityumun bulunduğu ülke ise yaklaşık 21 milyon ton ile Bolivya. Bu ülkeyi 19,3 milyon ton ile Arjantin, 9,6 milyon ton ile Şili takip ediyor. Bu üç Latin ülkesi, lityum madenleri sebebiyle Lityum Üçgeni olarak adlandırılıyor.
2022 itibariyle dünyada en büyük lityum üreticisi Avustralya 61 bin ton ile ilk sırada yer alırken, onu 39 bin ton ile Şili ve 19 bin ton ile Çin takip ediyor.
Bolivya’da lityum madeni
Bolivya, 4.000 mil karelik alana yayılan dünyanın en büyük tuz düzlüğü Salar de Uyuni'ye ev sahipliği yapmaktadır. Bu doğal harikanın altında, yeryüzünün toplam lityumunun yaklaşık %50'sini oluşturan devasa lityum yatakları bulunmaktadır.
Bolivya, 2008 yılında lityum üretimini devlete ait YBL şirketine kamulaştırdı. Yabancı şirketlerin ülkede faaliyet gösterebilmesi için devlete ait YLB ile ortaklık kurmaları gerekiyor.
Lityum madenciliği önemli finansal ve teknolojik yatırımlar gerektirmektedir. 2018 yılına kadar Bolivya yatırımcı ortak bulamamıştır. ACI Systems Alemania adında bir Alman firması, Bolivya hükümeti ile ortak bir girişim kurdu ve lityumun endüstriyel kullanımı için 1,3 milyar ABD doları yatırım yapmayı planladı. Ancak, 3 Kasım 2019'da hükümet, ACI Systems Alemania ile yapılan ortak girişimi kuran yasayı geri çekti.
“Lityum darbesi”
Cumhurbaşkanı Eva Morales 10 Kasım 2019'da devrildiğinde, darbenin nedeni olarak ülkenin zengin lityum rezervleri gösterilmişti. Lityum madenleri için Çin ve Rusya ile önemli anlaşmalar yapan yeni hükümetin de bu nedenle hedefte olduğu iddia ediliyordu.
Morales, darbe sonrası yaptığı açıklamada, darbenin planlayıcılarının kaynakların kamulaştırılmasını istemediğini belirtmişti.
Tesla ve SpaceX gibi teknoloji devlerinin CEO'su olan Elon Musk, Bolivya Devlet Başkanı Evo Morales'in 2019'da darbe ile görevden alınması hakkında yapılan bir yoruma, "Kime istersek darbe yaparız, bunu kabul edin" diyerek yanıt vermişti. Elon Musk, araçlarında lityum pil kullanan en büyük tüketicilerinden biri olarak biliniyor.
Lityumda ABD-Çin, Rusya Rekabeti
Bolivya’da yapılan seçimlerde Morales’in desteklediği ve kendi kabinesinde Ekonomi Bakanı olan Luis Arce Devlet Başkanı seçildi. Devlet Başkanı Arce, Bolivya’da demokrasiye dönüş sonrası “Lityum Öncelikli Sanayi Stratejisi” ismiyle proje başlattı.
2023 yılının ilk yarısında Bolivya, ülkesindeki doğal kaynakları sanayiye dönüştürmek amacıyla toplamda 2.8 milyar ABD doları tutarında yatırım sözü veren iki Çinli ile bir Rus firmayla üç ayrı lityum anlaşması imzalamıştı.
General Jose Zuniga önderliğinde Devlet Başkanı Luis Arce hükümetini devirmeye yönelik darbe teşebbüsünün arkasında, bölgenin stratejik doğal kaynaklarını ABD için bir “ulusal güvenlik” meselesi olarak gören ve rakip güçlerin eline geçmesini önlemek isteyen ABD’nin olduğu kabul ediliyor.
Lityum çevre dostu mu?
Lityumunun jeostratejik öneminin dışında başka tartışıma konusu, lityum madenciliğinin çevre dostu olup olmadığı hususuydu.
Bir ton lityum üretmek için yaklaşık 2,2 milyon litre suya ihtiyaç vardır. Lityum madenciliğinin ek bir çevresel etkisi toprağa zarar vermesi, havayı ve zaten sınırlı olan su kaynaklarını kirletmesidir.
Şili'nin Salar de Atacama bölgesinde, çeşitli şirketler tarafından gerçekleştirilen lityum çıkarımı bölgenin su kaynağının yüzde 65'ini tüketmiştir. Bu durum yalnızca aşırı su kıtlıkları yaratmakla kalmamış, aynı zamanda yerel çiftçilerin mahsul yetiştirme ve hayvan yetiştirme yetenekleri üzerinde de büyük bir etkiye sahip olmuştur.
Ancak, lityum madenciliği savunucuları, lityum-iyon pillerinin küresel ısınmanın olumsuz etkilerine karşı mücadelede hayati öneme sahip olduğunu savunuyorlar.
Yayına Hazırlayan: Mehmet Ali Orman
