Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT) ve Son Zirveden Gözlemler

Bu yazı 30/11/2021 tarihinde yayınlanmıştır.

*Prof.Dr. Abuzer Pınar/SDE Ekonomi ve Finans Koordinatörü

Ülkeler arasındaki ekonomik işbirliğinin açık ve siyasal işbirliğinin örtük olarak yeniden harmanlandığı bu dönemde Türkiye-Asya hattında da önemli gelişmeler oluyor. Türk Devletleri Teşkilatı’nın ilanı üzerinden henüz fazla bir vakit geçmeden Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT) 2021 zirvesi çarpıcı kareler ve konularla yapıldı.

EİT 15. Devlet Başkanları Zirvesi Pazar günü Türkmenistan'ın başkenti Aşkabat'ta toplandı. Zirvede Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan dönem başkanlığını Türkmenistan Devlet Başkanı Gurbanguli Berdimuhamedov'a devretti. Yeni başkanın vurguları önemliydi: Teşkilata üye ülkelerin rekabet avantajlarını kullanmak; yeni ulaşım ve transit koridorları ile enerji yollarının oluşumuna tam katılımcı olmak. Konuşmasında önceliklerin ulaştırma ve enerji alanlarında iş birliğinin geliştirilmesi olduğunu vurgulayan Başkan Berdimuhamedov, sözkonusu alanların küresel ekonomik büyümede belirleyici rol oynadığını ifade etti.

Öncesinde yapılan Dışişleri Bakanları Konseyi 25. Toplantısı’nda da ticari, ekonomik, enerji ve ulaştırma alanında işbirliğinin geliştirilmesi öne çıkmıştı. Türkmenistan'ın Dışişleri Bakanı Raşid Meredov'un ev sahipliğinde, düzenlenen toplantıya Türkiye, Azerbaycan, Özbekistan, Kırgızistan, Tacikistan ve İran dışişleri bakanları ile EİT Genel Sekreteri Khusrav Noziri katıldı.

Toplantıda sürdürülebilir (temiz) enerji, bölgesel elektrik ticareti, ulaşım projeleri, Avrupa ile Asya arasındaki ticaret ve lojistik, yeşil ekonomi, ticaret, yatırım, sağlık, turizm, ekoloji ve iklim alanlarında üye ülkeler arasındaki işbirliğinin önemi dile getirildi. Ticari engellerin kaldırılması amacıyla gümrük ve diğer süreçlerin basitleştirilmesi konusu önemliydi.

Bölgedeki siyasal konular da konuşuldu. Karabağ’da kalıcı barış ile tüm ulaşım hatlarının açılması kapsamında Zengezur koridoru ve Trans-Hazar Uluslararası Doğu-Batı Orta Koridoru yanında Afganistan'daki güvenlik ve istikrar, bu ülkeyi bölgesel süreçlere dahil etmenin, ülkeye insani yardım sağlanmasına ve altyapı projelerinin uygulanmasına yardımcı olmaya kadar birçok konu gündeme geldi.  

Devlet Başkanları Zirvesi için yapılan hazırlıkların da görüşüldüğü toplantının sonunda toplantı raporu kabul edildi ve EİT ile Birleşmiş Milletler Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu (UNESCAP) arasında Mutabakat Muhtırası ile beraber bir çok belge imzalandı.

Devlet Başkanları Zirvesine Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, İran Cumhurbaşkanı İbrahim Raisi, Pakistan Cumhurbaşkanı Arif Alvi, Tacikistan Cumhurbaşkanı İmamali Rahman, Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadır Caparov ve Kazakistan Başbakanı Askar Mamin katıldı. Zirvede çoklu ulaşım koridorunun oluşturulmasının önemine vurgu yapıldı ve Türkmenistan-Afganistan-Pakistan güzergahı boyunca elektrik hattı, Türkmenistan’dan Afganistan’a demiryolu ile Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan doğal gaz boru hattı yapım çalışmaları da gündeme geldi.

Afganistan'dan başlayarak Türkmenistan-Azerbaycan-Gürcistan-Türkiye koridoru ile beraber Özbekistan-Türkmenistan-İran-Umman ulaşım koridorunun oluşturulması gerektiğine işaret edilen toplantıda geçişlerin doğu-batı ve güney-kuzey yönlü olmasının ticaretin geliştirilmesine katkı sağlayacağı vurgulandı.Tabi corona salgını için EİT ülkeleri arasındaki işbirliği de ihmal edilmedi.

EİT’in yarım asırdan fazla bir geçmişi var. Türkiye, İran ve Pakistan Devlet Başkanları, bölgesel iktisadi işbirliğini geliştirmek amacıyla 1964 yılında İstanbul'da bir araya gelerek bir bildiri yayınlamış ve Kalkınma için Bölgesel İşbirliği (KBİ)'ni kurmuşlardı. 1977 tarihli İzmir Anlaşması ile yasal statüsü oluşturulan KBİ, 1979 yılında İran devrimi ve Türkiye’de 1980 darbesi sonrasında faaliyetleri bir süre kesintiye uğrasa da 1980'li yılların başında Türkiye, İran ve Pakistan arasındaki işbirliği KBİ misyonuna uygun ancak değişik bir isim ile sürdürülmesi kararlaştırılmış ve 1985 yılında EİT kurulmuştur. 1989 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra bağımsızlıklarını kazanan Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan ile Afganistan'ın da katılmasıyla teşkilat 1992 yılı itibariyle nüfus ve coğrafi büyüklük açısından oldukça kapsayıcı bir kimliğe bürünmüştür.

Kuzey Amerika’dan İngiltere ve Güneydoğu Asya’ya uzanan iktisadi işbirliği çalışmaları bütün hızıyla devam ederken, bu hattaki işbirlikleri Hong Kong ve Tayvan başta olmak üzere bazı siyasi riskleri de barındırıyor. Buna karşılık Türkiye’den İran’ı da içererek Türk Cumhuriyetlerinden Pakistan’a uzanan hatta da dikkate değer hareketlilik var. Bu bölgede de Karabağ ve Afganistan gibi bazı netameli bölgeler mevcut olmakla beraber çok daha uzlaşmacı bir tutum gözlemleniyor.

EİT, bazı üye ülkelerin iç siyasetindeki istikrarsızlık unsurlarına rağmen umut vadediyor ve Çin’in güçlü bir şekilde ortaya çıkışıyla yeniden şekillenmeye başlayan bölgesel işbirliklerinin önemli bir odağı olmaya aday görünüyor. Son zirvedeki tespitler ve gündem konuları daha iyi belirlenemezdi. Hem küresel hem de bölgesel düzeyde en hayati konular gündeme alınmıştı. Sadece bölge ülkelerinin yararı değil, küresel faydaya vurgu yapılmış olması inisiyatif alma göstergesidir.

Küresel düzeydeki siyasal ve ekonomik düzen yeniden tanımlanırken Avrupa’dan Ortadoğu ve Asya’ya uzanan bu hattaki işbirliklerinin kıymeti bilinmeli ve geliştirilmelidir. Belki de barışçıl ve müreffeh dünyanın anahtarı burada…