Genel Kabul Görmüş Ekonomi Anlayışı

*Bu yazı 15/09/2022 tarihinde yayınlanmıştır.

Prof. Dr. Abuzer PINAR /Ekonomi ve Finans Koordinatörü 

Ekonomi her zaman insan hayatının önemli bir parçası olmakla beraber 21. Yüzyılın başlarında daha fazla gündem oldu. En çok da ABD’de 2008 yılında yaşanan gayrimenkul finansman krizinden sonra bir türlü dikiş tutmadı. Covid19 salgını da tuzu biberi oldu. Hala da küresel ekonomi ve ulusal ekonomiler diken üstünde.

Bu hafta ABD’de enflasyonun yüksek seyredeceği kanaati güçlenince ABD Merkez Bankası (FED) faizi 100 baz puan arttırabilir beklentisi konuşulmaya başlanınca piyasalar altüst oldu. Küresel salgından bu yana borsalardaki en büyük çöküş gerçekleşti. Panik havası devam ediyor.

Nedeni çok da karmaşık değil. “Genel kabul görmüş ekonomi anlayışı” ABD’nin ve doların hegemonyasında sürdürülen bir düzendir. Nasıl 1800’lerin sonlarına kadar Britanya ve parası Sterlin olmadan uluslararası iktisadi işlem yapmanız çok sınırlı kaldıysa, 1900’lerde de ABD ve parası dolar olmadan fazla bir hareket alanı yoktu. Zira dünya ticareti, uluslararası ödeme sistemi ve sermaye hareketleri büyük ölçüde ABD doları ile gerçekleşiyor.

Durum bu olduğuna göre mevcut uluslararası sistemde yapacağınız şey belli. Ülkedeki ekonomi politikalarını doları cezbedecek şekilde ayarlamaya çalışırsınız. Aksi halde ithalat yapamazsınız, yatırım için fon bulamazsınız vs. Bu standardın dışına çıkan ülkelerin yaşadığı döviz krizi veya ABD ambargosu ile karşı karşıya kalan ülkelerin yaşadığı iktisadi sıkıntılar bunun somut örnekleridir.

O halde küresel ekonomi ile barışık bir şekilde işleri yürütmeye çalışmak gerekir. Gerekir ama bu anlayışta iki temel engel var. Bunlardan birisi yapısal, diğeri ise konjonktüreldir.

Yapısal olanı bizatihi bu sistemin kurgusundaki sorunlardır. Yani daha somut olarak sorun şudur. İkinci dünya savaşı sonrasında bu sisteme eklemlenen ülkelerin paraları ABD dolarına sabitleniyordu; dolar da altına endeksliydi. Şu an fiili olarak dolar uluslararası ölçü birimi olmaya devam ediyor ama dolar altına endeksli değil. FED’in kararları ABD enflasyonuna bağlı. Yoksa doları arttırıp azaltmada herhangi bir kısıtı yok.

Bu işleyiş neden sorun olsun? Şundan dolayı bir sorundur: ABD’de enflasyon yüksek çıktığı için FED’in aşırı faiz artışına gideceği algısı bir anda piyasaları türbülansa soktu. Ülkelerin de kendi benzer sorunları olabilir ama olmasa da ABD’deki her sorun dolar üzerinden bütün ülkelere yayılıyor. Dolayısıyla genel kabul görmüş anlayışı benimsiyorsanız buna katlanmak zorundasınız. Çünkü uymamaya kalkarsanız doların patronu ekonominizi mahvetmekle tehdit edebilir!

Diğer sorun ise konjonktüreldir. Bu sistemin yürüyemeyeceği sadece kurgusundan değil, aynı zamanda ABD’nin kontrol edemeyeceği kadar büyüyen küresel ekonomi ile ilgili. Asya’da muazzam bir iktisadi gelişme var ve geriye döndürülmesi de mümkün değil. Yapılacak tek şey bu gelişmenin kontrol altında tutulması. İşte bugün Doğu Avrupa ve Asya Pasifik çekişmelerinin tam da bununla ilgili olduğu kanaatindeyim.

Bu iş nereye gider? Kehanette bulunmaya gerek yok. Bazı gelişmelerin önü alınamaz. Çin gayrimenkul piyasası veya Rusya’nın Ukrayna’daki pozisyonu ile ilgili olumsuz bir haber geldiğinde bir kesim “biz demedik mi?” diyor. Kanaatimce daha soğuk kanlı bakmak ve stratejik eğilimleri anlamaya çalışmak gerekir.

Emin olduğumuz şeyler var: Mevcut uluslararası iktisadi sistem böyle gitmez. Asya ekonomilerindeki gelişme durdurulamaz. Yeni gelişen ülkeler de bazı nimetlerden hak talep edeceklerdir. Rezerv para ve uluslararası ticaretin kuralları konularında kesinlikle talepler ve değişiklikler olacaktır. Umarız müzakereler yoluyla çözülür ama eğer suhuletle çözüme gidilmezse “dünyanın geri kalanı” geri adım atmayacaktır ve gerekirse çatışmayı da göze alacaktır. Bu süreçteki en önemli zorluk bizim türümüzdeki ülkelerin durumu nasıl idare edeceği ile ilgilidir. Buna Brezilya, Arjantin, Güney Afrika gibi ülkeler de dahildir.

Böyle gitmeyeceği kesin. Lakin yeni şekillenmeye doğru giderken durumu idare etmek iktisadi olarak zor olduğu gibi siyaseten de kolay olmayacaktır.