Çin, Pakistan, Afganistan ve Tacikistan sınırlarının kırk kilometre çapında bir daire içinde bir araya geldiği Vahan geçidi, ticaret yolları üzerinde yer almasa da Orta Asya’nın coğrafi olarak önemli geçitlerinden biridir. Doğu-Batı doğrultusunda uzanan bir vadi biçimindeki bu geçidin kuzey tarafında, Tacikistan sınırları içinde gayrı resmi (tabiri caizse gizli) bir Çin üssü bulunduğu son yıllarda gazeteciler tarafından tespit edilerek haberleştirilmiştir.

2019 yılından itibaren, Tacikistan-Afganistan sınırının Çin’e yakın bölgelerinde varlığı resmi olarak kabul edilmeyen bir Çin askeri üssünün bulunduğu konuşulmaya başlanmıştır[1]. Bu üssün geçmişinin 2016 yılına kadar dayandığı iddia edilmektedir. Bugüne kadar Tacikistan makamları Çin’in sponsorluğunda sınır karakolları inşa edildiğini ifade etmiş ancak Çin askeri mevcudiyetini reddetmiştir.

H. J. Mackinder’in tabiriyle Asya’nın kalbini (kalpgah’ı) kapsayan, Orta Asya veya Merkez Asya olarak ifade edilebilecek; Türk cumhuriyetleri, Tacikistan ve kısmen Afganistan’ın yer aldığı coğrafyanın güney doğu ucunda yer alan Vahan Geçidi gündeme pek gelmeyen, göz önünde olmayan bir alandır. Vahan geçidi, Doğu Türkistan ile Merkez Asya arasındaki geçit noktaları arasında ticaret ve ulaşım yolu olarak kullanılmayan tek geçit konumundadır. Aynı zamanda Asya’nın en hassas alanlarından olan geniş Keşmir bölgesine de görece yakındır. Buradaki Çin üssü, Kaşgar eyaleti ile birlikte Çin’in en batısındaki iki uzantısından biri olması itibarıyla önem taşımaktadır.

Çin Üssünün Konumu ve Nitelikleri

Çin üssü; Tacikistan’ın güneydoğu ucunda, Afganistan-Pakistan-Çin- Tacikistan sınırlarının birleştiği Vahan Geçidinin[2] kuzey hattında, Tacikistan-Afganistan sınırının Çin’e yakın kısmında yer almaktadır. SSCB döneminden kalma bir sınır üssünün yanına inşa edilen Çin askeri üssü; üç büyük personel binası, garaj ve yardımcı binalar ile büyükçe bir gözlem kulesinden oluşmaktadır. Uydu görüntülerine göre irili ufaklı dokuz yapıdan oluşan eski üsse kıyasla yaklaşık 5 katı büyüklükte bir alana kurulmuştur ve görüntülerdeki yapılar itibarıyla tam kapasite ile 500’den fazla personele ev sahipliği yapabileceği değerlendirilmektedir[3].

 Vahan Geçidinin doğusunda, Çin ile Afganistan arasında 76 kilometrelik kuzey güney istikametinde uzanan görece oldukça küçük bir sınır bulunmaktadır. Ancak bu sınırın Afganistan tarafında Vahan geçidinin kuzey hattındaki engebeli arazi Tacikistan üzerinden Afganistan ile Çin arasında yasadışı geçişlere imkân verme potansiyeli taşımaktadır. Vahan Geçidi ve çevresi, ticaret güzergâhı üzerinde olmayan, oldukça ıssız ve düşük nüfus yoğunluklu bir bölgedir ve bu haliyle geçit doğa koruma alanı ilan edilmiştir. Çin, bu bölgenin “radikal/köktendinci Uygur teröristlerce” geçiş için kullanıldığını iddia etmektedir.

İlk kez Washington Post gazetesinin 2019 yılındaki haberiyle duyulan Çin üssünün resmi olarak reddedilmesini takiben Tacikistan içinde üsse yakın bölgelerde gazetecilerin görüntü alması Çinli personel tarafından engellenmiştir[4].Bilahare İran menşeili bir haber ajansının muhabiri üssün yakınlarına gidip varlığını teyit etmiştir[5]. Bazı basın organları, Taliban’ın yönetimi ele geçirmesi öncesinde üs içinde Afgan personelin de bulunduğunu, üç ülke arasında bilgi paylaşımı yapıldığını iddia etmiştir[6]. Üssü ilk kez duyuran Washington Post haberinde, üste bulunan personelin doğrudan silahlı kuvvetler (Çin Halk Kurtuluş Ordusu – PLA) mensupları olmadığı, bir tür askeri polis veya jandarma benzeri paramiliter bir kurumun mensubu oldukları iddia edilmiştir. Bu haberin ardından bölgede basın faaliyetleri fiilen kısıtlandığından takip eden yaklaşık üç yıllık süreçte farklı Çin kurumlarının veya doğrudan Çin askerlerinin de katılıp olmadığına dair net bir duyum yoktur. Üsteki Çinli personelin üniforma giydiği ve üniformalarında Doğu Türkistan’da (Sincan) yerleşik birimlere ait armalar olduğu iddia edilmiştir. Her halükarda, Çinli personel miktarının giderek arttığına dair haberler mevcuttur[7].

Yine 2019’da, Wallstreet Journal tarafından yayınlanan bir haberde, Afganistan sınırında SSCB sonrası dönemde bakımsız kalmış 30 ila 40 kadar Tacik sınır üssü veya karakolunun Çin tarafından tamir edilerek iyileştirilmesi-geliştirilmesi noktasında iki ülke arasında fikir birliğine varıldığı yazılmıştır[8]. Bu sınır bölgelerinde Tacik sınır muhafızlarıyla beraber hatta onların yerine Çinli personelin görev yaptığı belirtilmektedir[9]. 2018’de Vahan Geçidinin Afganistan tarafında Afgan güçleri için bir üs kurulması noktasında Çin ile Afganistan’ın mutabakata vardığı kamuoyuna yansımıştır ancak bu projenin gerçekleşmediği sanılmaktadır[10]. Çin’in Vahan Geçidinin başka bir yerinde ikinci bir üssü kurmuş olabileceği de iddia edilmiştir[11]. Tacikistan’da başkent Duşanbe yakınlarında, Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü çerçevesinde müttefik olduğu Rusya’nın bir askeri üssü bulunmaktadır ve bu üssün yaklaşık 7000 kişilik bir Rus gücü barındırdığı belirtilmektedir[12].

2021 sonunda Tacikistan makamları, Çin tarafından yaklaşık 10 milyon dolarlık yatırımla Tacikistan-Afganistan sınır hattında Tacikistan özel harekât güçleri için bir üs inşa edilmesi hususunda anlaşma yapıldığını açıklamıştır. Afganistan’ın askeri ve ekonomik bakımlardan en zayıf komşusu olan Tacikistan ile 1300 kilometre uzunluğundaki sınırının risk oluşturabileceği farklı ülkeler tarafından da değerlendirilmiş, buna bağlı olarak ABD ve Rusya da Tacik güçleri için sınır karakolu inşaatı üstlenmiştir.

Değerlendirme

Görece sakin bir dev görünümü çizen Çin, muazzam ekonomik ve askeri gücüne nazaran yurt dışında sınırlı ölçüde askeri mevcudiyet sergilemektedir. Geçmiş yıllarda, Hint Okyanusunda Myanmar’a ait bir adada olduğu iddia edilen sinyal istihbarat üssü, Afrika’da Cibuti’deki bir üs ve bir anlamda Güney Çin Denizi açıklarındaki kayalıklar üzerinde inşa edilen yapay adalardan sonra Tacikistan’daki tesisin üçüncü veya dördüncü sınır ötesi üs olduğu söylenebilir. Öte yandan, nitelik bakımından Cibuti’deki üsle mukayesesi daha anlamlıdır ve sınır ötesi ikinci askeri üs olarak da tanımlanmaktadır. Afganistan ve Doğu Türkistan arasında teröristlerin geçişini engellemek gibi mütevazı bir gerekçe ile kurulan bu üs, Çin’in askeri güç ihracı ve Merkez Asya’daki askeri varlığı bakımından önemli bir dönüm noktası olarak görülebilir.

Büyük aktörlerin sınır ötesindeki karasal askeri üsleri genellikle kara unsurları ile hava unsurlarının bir birleşiminden oluşurken, Çin üssünde bir uçak pisti veya çok sayıda havacılık hangarları bulunmaması, üssün kapasitesinin kara unsurları ile sınırlı olduğunu veya az sayıda helikopter barındırabildiği şeklinde yorumlanabilir. Mevcut haliyle kapsamlı (“müşterek”) askeri operasyonlar gözetilerek inşa edilmediği izlenimi vermektedir. Fakat üssün güncel uydu görüntüleri ile uçak veya helikopterlerin konuşlanmasına izin verecek şekilde geliştirilmediği teyit edilmeden bu yönde kesin hükme varmak mümkün değildir. Öte yandan, mevcut binalar itibarıyla geleneksel bir tugay veya alayı (1000 üzeri personeli) uzun süreli barındıracak kapasitenin de olmadığı görülmektedir. Bu bakımdan üssün önemi, askeri kapasitesinden çok konumu ve simgesel değeri ile ilgilidir.

2019’da basına yansıyan fotoğraf ve haberlerin ardından gerek Tacik, gerekse Çin makamlarının “Tacikistan’da Çin askeri üssü” olduğunu inkar eden söylemleri; üste Tacik personelin de bulunması ve Çinli personelin en azından bir kısmının doğrudan Çin silahlı kuvvetleri mensubu olmaması ile ilişkilendirilebilir. Bu üsse görece yakın konumda bulunan, Duşanbe ve Bişkek’teki Rus askeri üsleri ile kıyaslandığında Çin üssünün gerek personel, gerekse teçhizat bakımından oldukça mütevazı olduğu anlaşılmaktadır. Buna rağmen, sınır ötesinde kalıcı bir varlık gösterilmesi bakımından bu üssün önemi büyüktür. Çin’in Merkez Asya’daki ilk askeri varlığının, Çin ile bölgede en yakın ilişkileri olan ülke olan Tacikistan’da yer alması tesadüf değildir. Çin, Tacikistan’a daha önce altyapı yatırımları, hibeler, krediler, destekler, eğitim projeleri, sermaye ve ticaret hacmi ile girmiş, Tacikistan’ı kazandıktan sonra sınır güvenliği niteliğindeki askeri işbirliğini geliştirmiştir.

Çin’in Doğu Türkistan’daki güvenlik politikaları bakımından üzerinde durduğu “Uygur teröristler” meselesinin gerçek ölçeği veya Çin için gerçekten bir tehdit olup olmadığı şüphelidir. Bu bakımdan Çin’in sınır güvenliği için sınır ötesinde yatırımlar yapmasının sadece öne sürülen amaçla izah edilip edilemeyeceği tartışmaya açıktır. Hakeza Çin’in kendi sınır güvenliği için başka iki devletin sınırlarının korunmasını üstlenmesi bu aşamada ciddi bir deneme ve bir güç projeksiyonu olarak görülebilir.

Rusya ile müttefik olmanın ve Rusya askeri üsleri barındırmanın ötesinde askeri gücü zayıf ve ekonomik gücü düşük olan Kırgızistan ve Tacikistan üzerinden Merkez Asya’ya komşu olan Çin, bölgeye gerek ticaret yolları, gerekse ham madde ve enerji kaynakları bakımından büyük önem vermektedir. Bu bakımdan gelecek yıllarda Çin’in varlığının Merkez Asya’da büyümeye devam edeceği, bu seyir büyük ölçüde iktisadi olarak devam etse de, kademeli olarak siyasi boyutunun ve en azından Tacikistan’da askeri boyutunun da artacağı değerlendirilebilir.

[1] https://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/in-central-asias-forbidding-highlands-a-quiet-newcomer-chinese-troops/2019/02/18/78d4a8d0-1e62-11e9-a759-2b8541bbbe20_story.html

[2] Afganistan’ın Vahan Geçidi ve Geçidin kuzeyindeki Tacikistan topraklarında yaşayan yerli halk genelde etnik Kırgız Türklerinden oluşmaktadır.

[3] https://www.rferl.org/a/majlis-tajikistan-base-china-qishloq/31527078.html

[4] https://eurasianet.org/tajikistan-secret-chinese-base-becomes-slightly-less-secret

[5] https://old.iranintl.com/en/world/iran-international-exclusive-report-confirms-chinese-military-outpost-tajikistan

[6] https://gandhara.rferl.org/a/tajikistan-china-war-on-terror-afghan/31509370.html

[7] http://asianews.it/news-en/Beijing-builds-military-bases-on-Tajik-soil-to-control-Afghanistan-54318.html

[8] https://www.wsj.com/articles/russia-china-vie-for-influence-in-central-asia-as-u-s-plans-afghan-exit-11560850203

[9] https://gandhara.rferl.org/a/tajikistan-china-war-on-terror-afghan/31509370.html

[10] https://eurasianet.org/report-china-building-military-base-on-afghan-tajik-border

[11] https://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/13569-chinas-military-base-in-tajikistan-what-does-it-mean?.html

[12] http://asianews.it/news-en/Beijing-builds-military-bases-on-Tajik-soil-to-control-Afghanistan-54318.html