Rusya’nın “Rus Dünyası” Temelli Beşeri Politikalar Konsepti

Bu yazı 13/09/2022 tarihinde yayınlanmıştır.

*Doç. Dr. Güray ALPAR /SDE Başkanı

Ukrayna’da savaş devam ederken, daha eski Sovyet Lider Mihail Gorbaçov’un toprağa verilmesinden birkaç gün geçmeden, Rusya Devlet Başkanı Putin’in imzaladığı ve Rusya Yasal Enformasyon Portalı’nda yayımlanan “Rusya Beşerî Politikalar Belgesi”nde, Rusya’nın ülke dışındaki beşerî politikalarının vazgeçilmez ana esasları ve bu konuda yapılması gerekenler sıralandı.

Rusya’nın yurt dışındaki beşerî alandaki ulusal çıkarlarının amaçları ve ilkelerinin vurgulandığı belgede, beşerî alandaki Rus ulusal çıkarlarının dünya sahnesinde etkin bir şekilde teşvik edilmesi için yöntemler ortaya konuluyor. Bazı kaynaklarca bu belge, Rusya’nın, Rus Dünyası temelli yeni politikasının, başta eski Sovyet yönetiminde yaşayan ve bağımsızlığını kazanan devletler olmak üzere, ülke sınırları dışına taşacak şekilde genişletilerek ileride uygulanacak şekilde ortaya konulması olarak da yorumlanıyor.

Soğuk Savaş Dönemi ertesinde Rusya’nın, eski Sovyet etki coğrafyasındaki rolünün elinden alınacağı endişesi ile mevcut siyasi sınırlarının ötesine taşan “Rus Dünyası” temelli doktrinler geliştirdiği görülmektedir.

Sınırlar; kültürel, ekonomik ve siyasi süreçler sonucu ortaya çıkar. Bu açıdan sınır kavramı ancak bu süreçlerin ayrıntılı incelemesi ile daha iyi anlaşılabilir (Parker, 2006: 77-100). Bu anlamda “sınır” ve “hudut” kavramları da birbirinden ayrılır. Sınır bir yandan siyasi bir anlam ifade ederken, İngilizcedeki hudut (frontier) kavramı İspanyolcada “var olmayan sınır” anlamındadır (Elton, 1996: 27). Bu açıdan Rusya’nın sınırları dışına taşan bu politika anlayışının da iyi analiz edilmesi gerekmektedir.

Esasen bunun da gerisinde Rusya’da, Putin’in başkanlık dönemi boyunca Rus dış politikasının sınırlarını belirleyen 3 ana temel belgeden söz etmek mümkündür: Ulusal Güvenlik Konsepti, Askeri Doktrin ve Dış Politika Konsepti (Özdal: 2021).

Putin daha Başkan olarak koltuğa geçmeden, 10 Ocak 2000 tarihinde Rusya’da “Ulusal Güvenlik Konsepti” kabul edilmişti (Rusya Ulusal Güvenlik Konsepti, 2000). Bu belgede, dış politika alanında “ülke dışında yaşayan Rus vatandaşlarının haklarının korunması” konusu da yer almaktaydı. Dmitri Medvedev’in devlet başkanlığı döneminde (2008-2012) de durum değişmedi. Bu dönemde dış politika alanında Rusya, ABD’nin tek kutupluluğunu dengelemeyi hedefliyordu (Bugajski: 2009) ve “Ulusal Güvenlik Konsepti”, 2009 yılında “Ulusal Güvenlik Stratejisi” isimli belge ile değiştirildi.

Bu dönemde Putin politikalarının bir devamı olarak, Gürcistan örneğinde görüldüğü gibi Rusya’nın çıkar alanı, özel tarihsel ilişkilere sahip olduğu dost ve komşu ülkeler olarak tanımlanarak, en üst düzeyde Rusya sınırları dışında yaşayan Rus etnik nüfusun korunacağı ifade edilmişti. Bu belge ile yakın çevredeki Rus uyrukluların korunması önceliklendirilmiş oluyordu (2020’ye dek Rusya’nın Ulusal Güvenlik Stratejisi, 2009). 2012 yılında Putin’in tekrar devlet başkanı olmasıyla, Dış Politika konseptinde güncellemeye gidilmiş, ardından Rusya’nın burada yaşayan Rusları bahane ederek, 2014 yılında Kırım’a müdahalesi gelmiştir. 2022 yılında Rusya’nın Ukrayna’ya müdahalesi de kendi vatandaşlarını korumak gibi aynı gerekçeleri içermiştir.

Ukrayna’da Rus müdahalesi devam ederken yayınlanan, 6 bölüm ve 117 maddeden oluşan 31 sayfalık metin, her ne kadar bir “insani politika” metni gibi gösterilmeye çalışılsa ve “Rus Dünyasının geleneklerinin muhafaza edilmesine dair” esasları içerse de uzmanlar belgeyi 2008 yılından itibaren Gürcistan’dan başlayarak yaşanan müdahalelerinden yola çıkarak, Rusya’nın ülke dışındaki Rusları kullanarak bunu eski nüfus bölgelerine tekrar dönüş için bir bahane olarak kullanabileceği yorumunda bulunuyor. Yani belge, bir yumuşak güç stratejisi olarak algılanmıyor.

Nitekim belgede, Sovyetler Birliğinin çökmesinden sonra Rusya dışında kalan 25 milyon etnik Rus’un durumunun “trajik bir kader” ve “jeopolitik bir felaket” olarak tanımlanmasının yanında; Abhazya, Osetya, Donetsk ve Luhansk gibi ayrılıkçı yönetimlerle bağların derinleştirilmesi hedefinin bulunması bu konudaki endişelerin kaynağını oluşturacak nitelikte. Bunun dışında şunu da belirtmekte fayda var ki, Ruslar, Ukrayna’da, Ukraynalılardan sonra ülkedeki en büyük ikinci etnik grup. Estonya ve Letonya gibi ülkelerde ise etnik Ruslar, nüfusun yaklaşık dörtte birini oluşturuyor. Kazakistan’ın nüfusunun %18’i, Moldova’nın %13’ü, Kırgızistan’ın %6.4’ü, Özbekistan’ın %5.5’i, Türkmenistan’ın %4’ü ve Gürcistan’ın nüfusunun %1.5’i Ruslardan oluşuyor.

Rusya'da, vatandaşlığa kabul yoluyla geçenler, etnik köken ve na dilleri ne olursa olsun, "Russiyane" olarak kabul ediliyorlar. 1992 yılında kabul edilen vatandaşlık yasasına göre eski Sovyetler Birliği topraklarında yaşayan Rus asıllılar, aksini ifade etmedikleri takdirde, Rus vatandaşı olarak kabul edildiler. Daha sonraki yıllarda bu hak sürekli genişletildi ve 2020 yılında yasada yapılan değişiklikle, sadece eski Sovyetler Birliği vatandaşları değil, onların alt soyunu ve akrabalarını kapsayacak şekilde ikamet şartı aranmadan pasaport ve çifte vatandaşlık verme uygulamasına geçildi. Bu konunun da belge ile birlikte değerlendirilmesi gerekiyor.

Belgede muğlak olan başka ifadeler de dikkati çekiyor. Örneğin “Rusya’nın ülke dışında yaşayan yurttaşlarının haklarının sağlanması, çıkarlarının korunması ve Rus kültürel kimliklerinin muhafazası için destek sağlayacağı” ifadelerinin de açık ve direkt müdahale için bir gerekçe olmasından çekiniliyor. Her ne kadar kültürel olarak bir ülkenin diğer ülkelerdeki soydaşlarına desteği bir derece normal karşılanabilirse de konunun sınırları tam olarak belirlenmediğinden bunun ötesinde ve yine bu maddeye dayanılarak, daha önce olduğu gibi bir gerekçe veya bu konuda bulunulan ülkede yaratılan sahte bir kaos ortamı ile müdahale kolayca mümkün.

Bunun yanında belgedeki, “Öncelikli görev, kültür, bilim, eğitim, gençlik politikası, spor, turizm alanlarında” Sovyet sonrası alanda devletlerle, BDT üye ülkeleri, Abhazya Cumhuriyeti, Güney Osetya Cumhuriyeti, Donetsk Halk Cumhuriyeti ve Luhansk Halk Cumhuriyeti ile ikili iş birliğinin derinleştirilmesi sağlanacaktır ve “Baltık devletleri ile Moldova ve Gürcistan ile insani ve kültürel bağların geliştirilmesinde, bu devletlerdeki Rusça konuşan nüfusun haklarının gözetilmesi dikkate alınmalıdır.” maddeleri de dikkat çekicidir.

Belgenin, Rusya’nın ülke dışındaki soydaşları ile ilişkilerini geliştirerek bunu kendi ulusal çıkarları doğrultusunda yönlendirecek esasları kapsadığı görülmektedir. Rusya’nın “insani politika” anlamında ve buna vurgu yaparak ülke dışındaki diğer bölgelere yöneldiği de bir gerçektir. Kültürel ve ekonomik ilişkiler bağlamında işbirliği her zaman mümkündür ancak ülke dışındaki Rusları başka amaçları gerçekleştirmek için kullanmak öncelikle bu insanları zor durumda bırakacağı gibi bölgesel güvenliği de tehlikeye attığı Rusya’nın geçmişteki uygulamalarından görülmüştür. Genel olarak insani anlamda düşünüldüğünde, bir ülkenin kendi ülkesi dışında yaşayan soydaşları, o ülke ile yaşadığı ülke arasında barışa ve ekonomik ilişkilerin gelişmesine katkı sağlamalıdır. Bu anlamda Rusya’nın söz konusu belgeyi ve Rusya dışında yaşayan soydaşlarını bir müdahale aracı olarak görmekten ziyade, o ülkelerin ekonomik kalkınmasına ve istikrarını sağlaması için yönlendirmesinin daha uygun olacağı değerlendirilmektedir.

Kaynakça:

Bugajski, Janusz. (2009). Dismantling the West: Russia’s Atlantic Agenda, Potomac Books: Washington.

Elton, Hugh. (1996). Frontiers of the Roman Empire, Batsford: London.

Kramer, Andrew E. (2008). “Russia Claims Its Sphere of Influence in the World”. The New York Times, 31 Ağustos 2008.

Özdal, Habibe. (2021). “Putin Döneminde Rusya’nın Güvenlik Doktrinleri”, Güvenlik Yazıları Serisi, No. 56, Şubat 2021.

Parker, J.B. (2006). Toward an Understanding of Borderland Processes. American Antiquity 71(1).

Rusya Ulusal Güvenlik Konsepti, 2000.

2020’ye dek Rusya’nın Ulusal Güvenlik Stratejisi, 2009.