“Asya’nın Kalbi-İstanbul Süreci”nden Afgan Barış Görüşmelerine…

Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, 30 Mart 2021 tarihli “Asya’nın Kalbi-İstanbul Süreci 9. Bakanlar Konferansı”na katılmak üzere gittiği Tacikistan’da süreç kapsamında görüşmelerde bulundu. Bu konferans, Nisan ayı içinde Türkiye’nin ev sahipliğinde yapılacak Afgan barış görüşmeleri öncesinde önemli bir toplantıydı.

Asya’nın Kalbi-İstanbul Süreci

2011’de Türkiye’nin öncülüğünde düzenlenmeye başlayan “Asya’nın Kalbi-İstanbul Süreci”, işgal ve iç savaşlardan bîtap düşen Afganistan’a bölge ülkelerinin yardımı bakımından önemli bir organizasyondur.

Sürecin ismi ve başlatılması ilginçtir. 1 Nisan 2009’da Afganistan, Pakistan ve Türkiye Cumhurbaşkanlarının katıldığı üçlü zirve toplantısının sonunda, Afganistan ve Pakistan Cumhurbaşkanları Türkiye’de, bölgesel konulardaki iş birliğini güçlendirme yönündeki siyasi iradelerini vurgulayan bölgesel bir zirve düzenlemesini Türkiye Cumhurbaşkanından istediler. Türkiye Cumhurbaşkanı’nın bu talebe olumlu bakması ile söz konusu zirvenin teşkiline ilişkin çalışmalar başlatıldı.

26 Ocak 2010’da İstanbul’da bir araya gelen Afganistan İslam Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı, Pakistan İslam Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı, İran İslam Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Birinci Yardımcısı, Çin Halk Cumhuriyeti’nin Cumhurbaşkanı Özel Temsilcisi ve Dışişleri Bakanı ile Tacikistan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı, Afganistan ile dayanışmayı, Afganistan'ın karşı karşıya olduğu sorunların aşılmasında bölge ülkelerinin sunabileceği katkıları ve verimli bir işbirliği platformunun oluşturulması imkanlarını görüştüler. Zirvenin sonunda, Afganistan ve Pakistan Cumhurbaşkanlarının 2009’daki Türkiye’den talebini kabul eden ortak bir bildiri yayınladılar.

Bu bildirinin akabinde “Asya'nın Kalbi-İstanbul Süreci” (HoA-IP) adı verilen bir oluşum ortaya çıktı. Asya’nın kalbi ile kastedilen Afganistan’dı. Pakistan’ın milli şairi Muhammed İkbal şiirlerinde Afganistan için “Asya’nın Kalbi” diyordu. Gerçekten de Afganistan, Güney Asya, Orta Asya, Avrasya ve Orta Doğu'yu birbirine bağlayan kara köprüsü rolü ile Asya'nın kalbinde yer alıyordu ve şairane isim bu hakikati ortaya koymaktaydı.

Asya'nın Kalbi-İstanbul Süreci (HoA-IP), Afganistan ve Türkiye Cumhuriyeti'nin 2 Kasım 2011 tarihinde İstanbul'da “Bölgesel Güvenlik ve Güvenli ve İstikrarlı Bir Afganistan İçin İş birliği Üzerine İstanbul Süreci” sloganıyla başlatıldı. Bölgesel bir girişim olarak başlatılan süreç, Diyalog ve Güven Artırıcı Önlemler (CBM) yoluyla Afganistan merkezli bölgesel güvenliği, ekonomik ve siyasi iş birliğini teşvik etmeyi amaçlamaktaydı.

2 Kasım 2011 tarihli ilk Konferansın açılışı, Afganistan İslam Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanları tarafından, katılımcı ülkelerin dışişleri bakanları, destekleyici ülke delegasyonları ve bölgesel / uluslararası kuruluşların katılımıyla gerçekleştirildi.

Sürece Taraf ve Destekleyici Ülkeler ile Kuruluşlar

Sürece, Afganistan’a coğrafi olarak yakın olan 15 ülke katılımcı olarak iştirak ederken pek çok ülke ve uluslararası kuruluş destekçi olarak bu platformda yer aldı.

Katılımcı (Üye) Ülkeler:

Afganistan, Azerbaycan, Çin, Hindistan, İran, Kazakistan, Kırgızistan, Pakistan, Rusya, Suudi Arabistan, Tacikistan, Türkiye, Türkmenistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Özbekistan.

Sürece Katılımcı Ülkeler

Süreci destekleyen ülkeler:

Avustralya, Kanada, Danimarka, Mısır, Fransa, Finlandiya, Almanya, Irak, İtalya, Japonya, Norveç, Polonya, İspanya, İsveç, Birleşik Krallık, Amerika Birleşik Devletleri.

Bölgesel ve ​​Uluslararası Destekleyici Kuruluşlar:

Asıan Development Bank (ADB), Agha Khan Development Network (AKDN), Central Asıan Regıonal Economıc Cooperatıon/Asıan Development Bank (CAREC), Conference Of Interactıons And Confıdence Buıldıng Measures In Asıa (CICA), Collectıve Securıty Treaty Organızatıon (CSTO), Economıc Cooperatıon Organızatıon (ECO), European Unıon (EU), North Atlantıc Treaty Organızatıon (NATO), Organızatıon Of The Islamıc Cooperatıon (OIC), Organızatıon Of Securıty And Cooperatıon In Europe (OSCE), South Asıan Assocıatıon Of Regıonal Cooperatıon (SAARC), Shanghaı Cooperatıon Organızatıon (SCO), Unıted Natıons Assıstance Mıssıon For Afghanıstan (UNAMA)

Sürecin Mekanizmaları

Katılımcı ülkelerin her biri, gönüllü olarak Güven Artırıcı Önlemler (CBM) için liderlik rolünü üstlendiler ve diğer destekleyici ülkelerle birlikte hareket etme meyillerini ifade ettiler. Afganistan, diğer katılımcı ülkelerin desteğiyle sürecin daimî eş başkanı ve koordinatörlüğünü yürütürken, Afganistan Dışişleri Bakanlığı Bölgesel İşbirliği Genel Müdürlüğü Sürecin fiili sekretaryasını üstlendi.

Asya'nın Kalbi-İstanbul Süreci, dört ana karar alma otoritesinden oluşmaktadır:

1) En üst düzeyde Bakanlar Konferansları (MH'ler),
2) Kıdemli Memurlar Toplantıları (SOM'lar),
3) Büyükelçilik Toplantıları (AM'ler),
4) Bölgesel Teknik Gruplar (RTG'ler).

Bakanlık Konferansları (MH)

Bakanlar Konferansları, prensip olarak her yıl düzenlenir. Dışişleri bakanları ve üst düzey yetkililerden oluşan katılımcıların bir araya gelerek HoA-IP'nin yıl boyunca gerçekleştirdiği ilerlemeler hakkında fikir alışverişinde bulundukları ve sorunların üstesinden gelmenin yollarını tartıştıkları bir platformdur.

Tüm taraflar, destek beyanlarını sunarak MH sırasında Süreç ile ilgili taahhütlerini yeniden teyit ederler. Bu konferanslarda, bir sonraki MH'nın eş başkanı ve ev sahibi ülke resmi olarak duyurulur. İlan edilen bildirge ile tüm katılımcı ülkelerin bir sonraki yıl uymayı kabul ettiği bir dizi öncelik vurgulanır. Bu öncelikler arasında diyaloğu teşvik etme alanları, özel girişimler ve Güven Artırıcı Önlemler (CBM)’in zamanında uygulanmasına vurgular yer alır. 

Şimdiye kadar düzenlenen Bakanlar Konferanslarının (MH) listesi aşağıdaki gibidir:

11 Kasım 2011: İstanbul, Türkiye

14 Haziran 2012: Kabil, Afganistan

26 Nisan 2013: Almatı, Kazakistan

31 Ekim 2014: Pekin, Çin 
9 Aralık 2015: İslamabad, Pakistan 
3-4 Aralık 2016: Amritsar, Hindistan
1 Aralık 2017: Bakü, Azerbaycan
9 Aralık 2019: İstanbul, Türkiye 

30 Mart 2021; Duşanbe, Tacikistan.

Üst Düzey Yetkili Toplantıları (SOM):

HoA-IP sürecindeki bölgesel konularla ilgili siyasi istişareler Kıdemli Yetkililer Toplantıları sırasında gerçekleşir. Bu toplantılar gerekli görüldüğü takdirde yapılır. Genellikle, her yıl üç ila dört SOM gerçekleştirilir. Yılın ilk SOM'u temayı belirler. Diğer iki SOM, siyasi istişarelere devam etmek, Güven Artırıcı Önlemler (CBM)’in ilerlemesini gözden geçirmek ve bakanlık deklarasyonunu sonuçlandırmak için düzenlenir.

SOM'lar, Bakanlar Konferansı (MH)'nın söylemini ve gündemini doğrudan etkiler ve şekillendirirler. Aynı zamanda katılımcı ülkelerin, destekleyici ülkelerin ve bölgesel ve uluslararası kuruluşların birbirleriyle etkileşim kurduğu önemli bir platform görevi görür.

Büyükelçi Toplantıları (AM)

Büyükelçilik Toplantıları (AM) çoğunlukla Kabil'de düzenlenir. Daimî Başkanın gerekli gördüğü durumlarda geçici olarak yapılır. Ya özel öneme sahip olan ya da acil dikkat gerektiren bir dizi konuyu vurgulamak için bir ilk danışma görevi görürler. Konuyu Kıdemli Memurlar seviyesine taşımadan önce katılımcı ülkelerle ilk görüşmeyi yapmak için Büyükelçilik Toplantıları düzenlenir. Büyükelçilik Toplantıları ayrıca, 7 Güven Artırıcı Önlem (CBM) ile ilgili olarak Kıdemli Memurlar adına bazı başlangıç ​​çalışmaları yapmakla yükümlüdürler.

Bölgesel Teknik Grup Toplantıları (RTG)

RTG Toplantılarında, HoA bölgesinin teknik delegeleri veya uzmanları, Güven Artırıcı Önlemler (CBM)'in başarılı bir şekilde uygulanması için gerekli olan önemli tedbirleri tartışmak üzere bir araya gelirler. CBM'lerin lider ülkeleri her yıl en az iki RTG toplantıları yaparlar. Yılın ilk RTG Toplantısında sonraki yıl için yapılacak etkinlikler belirlenerek önceliklendirilir. Yılın ikinci RTG Toplantısında ilerlemeler gözden geçirilir.[i]

Süreç içinde ortaya çıkan Güven Artırıcı Önlemler

Asya'nın Kalbi-İstanbul Süreci’nde, bir veya birden fazla Katılımcı Ülkenin liderlik ettiği 8 farklı Güven Artırıcı Önlemler (CBM) çalışması yürütülmektedir.

1. Terörle Mücadele (CT): Afganistan liderliğinde, Türkiye ve Birleşik Arap Emirlikleri.
2. Narkotikle Mücadele (CN): Azerbaycan ve Rusya liderliğinde.
3. Afet Yönetimi ve Çevre Koruma (DM&EP): Kazakistan ve Pakistan liderliğinde.
4. Kültür ve Eğitim (CE): İran liderliğindedir.
5. Bölgesel Altyapı (UR): Azerbaycan ve Türkmenistan liderliğindedir.
6. Ticaret, Ticaret ve Yatırım Fırsatları (TCIO): Hindistan liderliğindedir.
7. Tarımsal Kalkınma (AD): Pakistan ve Özbekistan liderliğindedir.
8. Kadınların Güçlendirilmesi (BİZ): Katılan Ülkelerin Dışişleri Bakanları, Kadınların Güçlendirilmesi için yeni bir CBM kurulmasını 2019'da onaylandı. Sonuncusu, 7 CBM’ye ek olarak oluşturuldu.

Her bir CBM, faaliyetleri koordine eden ve bu alanların her birinde kaydedilen ilerlemeyi takip eden bir veya birden fazla öncü ülkeye sahiptir. Bu CBM'ler, Asya Bölgesi'nin Kalbi içinde bölgesel diyalog ve iş birliğini teşvik eder. Her CBM'nin Afganistan Dışişleri Bakanlığı Bölgesel İşbirliği Genel Müdürlüğü bünyesinde bir masası ve lider ülke ile birlikte diğer Katılımcı Ülkelerin ve Destekleyen Ülkeler ve Kuruluşların görevlendirdiği personeli vardır.

Sonuç

Türkiye'nin girişimiyle 2011 yılında başlatılan Süreç, Diyalog ve Güven Artırıcı Önlemler (CBM'ler) yoluyla Afganistan merkezli bölgesel güvenliği, ekonomik ve siyasi iş birliğini teşvik etme konusunda bir hayli görev ifa etmiştir.

Bölgesel böyle bir Sürecin başlatılması Afganistan ve Pakistan Cumhurbaşkanları tarafından Türkiye’den talep edilmiştir. Afganistan ile Pakistan arasında ve bölgede güvenlik sorunlarının mevcut olması, iki ülke arasında ve bölgede istikrarın sağlanması ve yaşanmakta olan problemlere bölgesel anlamda uzlaşma ve çözüm getirilmesi ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Her iki ülkenin böyle bir platformu oluşturmak üzere müştereken Türkiye’yi seçmiş olmaları, Asya ülkeleri nezdinde Türkiye’nin güvenilirliğine, çözüm bulma kabiliyetine ve pek çok ülke ve kuruluşu ortak bir platformda buluşturma becerisine olan inancı göstermektedir. Nitekim Süreç 2011 yılından beri başarıyla yönetilmektedir.

Afganistan’ın merkezinde bulunduğu coğrafyada bölgesel iş birliği ve güvenin tesis edilmesine yardımcı olmanın dışında Türkiye, Afganistan iç barışının sağlanması ve savaşın bitirilmesi noktasında da çok önemli bir rol üstlenmiştir. Nisan ayında Türkiye’nin ev sahipliğinde, Afgan hükümeti ve Taliban arasında yapılacak barış görüşmelerinde taraflar, Türkiye’yi dost ve güvenilir olarak görüyor, Afganistan’ın istikrar arayışında Türkiye’deki müzakerelerin çok önemli bir merhale olduğuna inanıyorlar. Görüşmeler öncesinde Türkiye, Birleşmiş Milletler (BM) ve Katar ile eşgüdüm halinde, Afgan hükümeti ve Taliban arasında temaslar yürütüyor.

Türkiye’nin bu ev sahipliğinin başarısı, çatışmalarına çözüm arayan birçok ülke için Türkiye’yi güvenilir, uzlaştırıcı bir hakem rolüne taşıyacaktır.

[i] POLITICAL CONSULTATION, https://www.hoa.gov.af/political-consultation.html