Dörtlü Zirve Sonrası Suriye’de Genel Seçim ve Anayasa Oluşturma Süreci

*  Doç. Dr. Erkin Ekrem

İstanbul’da Dörtlü Zirve

7 Eylül 2018’de Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, İstanbul’da Rusya, Fransa, Almanya ve Türkiye liderleri arasında dörtlü bir zirve gerçekleştirileceğini açıklamıştı.[1] 19 Ekim 2018’de Cumhurbaşkanlığı Sözcüsü İbrahim Kalın yaptığı yazılı açıklamada Suriye Konulu Dörtlü Zirve’nin 27 Ekim 2018’de İstanbul’da düzenleneceğini bildirirken: “Cumhurbaşkanımız Sayın Recep Tayyip Erdoğan’ın ev sahipliğinde, Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Sayın Vladimir Putin, Fransa Cumhurbaşkanı Sayın Emmanuel Macron ve Almanya Federal Cumhuriyeti Şansölyesi Sayın Angela Merkel’in katılımlarıyla gerçekleşecektir” diye bilgi vermişti. Sözcüsü İbrahim Kalın’a göre zirvede başta sahadaki durum, İdlib mutabakatı ve siyasi süreç olmak üzere Suriye ihtilafının tüm veçheleriyle ele alınması ve ihtilafa kalıcı çözüm bulunmasına yönelik ortak çabaların uyumlulaştırılması öngörülmektedir.[2] Kalın açıklamasında  Rusya Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Maria Zakharova’nın 25 Ekim’deki basın açıklamasına da değinerek Suriye’de siyasî bir çözüme kavuşturulması, güvenliğin güçlendirmesi, mültecilerin geri dönmesi ve Suriye’nin restorasyonu gibi konuların görüşüleceğini beyan etmişti. [3] 26 Ekim’de Kremlin Sözcüsü Dmitriy Peskov, Suriye’deki mevcut kriz ortamında ortak temaların bulunması girişimi olacağını söylemişti. Sözcü Peskov’a göre söz konusu dörtlü zirve bu formatta yapılan ilk toplantıdır.[4]

Bu zirvede yapılacak görüşmede aşağıdaki konular ele alınacaktır:

1. 17 Eylül Soçi Toplantısında varılan İdlib mutabakatın uygulaması
2. Siyasi süreç olmak üzere Suriye ihtilafının tüm veçheleriyle ele alınması
3. Suriye’deki ihtilafa kalıcı çözüm bulunmasına yönelik ortak çabaların uyumlulaştırılması
4. Suriye’de siyasî bir çözüme kavuşturulması
5. Suriye’nin güvenliği güçlendirmesi
6. Suriyeli mültecilerin geri dönmesi
7. Suriye’nin restorasyonu

Suriye Müzakere Heyeti Başkanı Nasr el-Hariri, 26 Ekim’de verdiği bir demeçte Suriyeli mültecilerin geri dönmesini istediğini fakat bunu yapabilmek için hem özgür seçim ortamı hem de anayasal zeminin oluşması gerektiğini vurgulamıştı. Suriye silahlı muhalefet liderlerinden Albay Fateh Hassun’un Kommersant’a verdiği röportajda yapılacak zirvenin sonuçları Rusya’nın umduğu gibi çıkmayabilir, ancak askerî güçlerden arındırılmış bölge, radikal gruplara karşı mücadele, mültecilerin geri dönüşü ve anayasanın oluşturması konularında olumlu bir etkisi olacağını belirmişti.[5] Müzakere Başkanı Nasr el-Hariri’nin Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov ile 26 Ekim’deki görüşmesinde Suriye rejim lideri Beşşar Esed’ın istifasını de istemektedir. “Suriye’yi yok eden ve birçok Suriyelinin ölümünün sorumlusu olan kişi iktidarda kalamaz” diyen el-Hariri, “2254 sayılı Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi Kararına dayanarak Suriye’deki barışın restore edilmesi gerektiği uluslararası toplumun ortak tavrını paylaşıyoruz. Ancak bu adamın ödüllendirilmesi ve kendisini Suriye halkının meşru bir lideri olarak sunmaya devam etmesine izin veremeyiz” diye konuşmuştu.[6] Suriye muhalifler Esed’ın istifası sonrası yaratılan özgür seçim ortamında anayasa üzerinde müzakere edilmesini uygun görmektedir.

İstanbul’daki Dörtlü Zirvede Suriye sorununun çözümünde rolü olacak olan ABD ve İran yer almamıştır. ABD, Suriye sorununun çözümü için Küçük Grub (Small Group) adı verilen oluşum (Mısır, Fransa, Almanya, Ürdün, Suudi Arabistan, Birleşik Krallık ve ABD) ile sürdürmektedir. BM Suriye Özel Temsilcisi Staffan de Mistura İstanbul’daki dörtlü zirveye katıldıktan sonra verdiği bilgide dörtlü zirvenin yıl sonuna kadar Cenevre’deki Suriye Anayasa Komitesinin kurulması için yaptığı çağrıya dikkat çekmiştir. 29 Ekim’de Özel Temsilci Londra’da Cenevre süreci kapsamında Grubun (Small Group) üst düzey yetkilileriyle bir istişare toplantısı düzenlemişti. Anayasa Komitesi çalışmasının ilerlemesi için faydalı bir gelişme olacağını ifade etmişti.[7] Yani Küçük Grupta da etkin rolünün olduğunu belirtmektedir. ABD Rusya’nın Suriye üzerinde kazanan etkisinden de endişe duymuyor ve Savunma Bakanı Jim Mattis’in ifadesi ile Rusya’nın bölgedeki varlığı ABD’nin yerini alamaz.[8]

Eylül’de Tahran’da düzenlenen Astana sürecinden sonra Türkiye-Rusya liderlerin Soçi görüşmesi ve İstanbul’daki Dörtlü zirvede İran’ın temsil edememesi Tahran’ı rahatsız etmiş olmalıdır. İstanbul Dörtlü Zirvesi öncesi Suriye’deki durumu istişare etmek üzere Rusya Dışişleri Bakan Yardımcısı Sergey Verşinin, Türkiye Dışişleri Bakan Yardımcısı Sedat Önal ve İran Dışişleri Bakan Yardımcısı Hüseyin Ensari Moskova’da buluşarak bir araya gelmişti. İran Dışişleri Bakan Yardımcısı Hüseyin Ensari Suriye meselesinde kimse İran’ı devre dışı bırakamayacağını belirtmişti.[9] İran’ı yatıştırmak ve dışlanmadığının izahı Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov açıklamıştı:

“Şu ana dek Soçi, Tahran ve İstanbul’da olmak üzere 3 zirve yapıldı. Sonraki zirveye ev sahipliği yapma sırası bizde. Yeni liderler zirvesinin Suriye’de çözüme doğru ilerlemeye katkı sunmasının sağlanması için gereken her şeyin yapılacağı düşüncesindeyiz.” Yani Türkiye, Rusya ve İran liderleri arasında düzenlenecek 4. Zirve yapılacaktır.

İstanbul’daki Dörtlü Zirveye iştirak eden Fransa ile Almanya aynı zamanda Küçük Grubun da üyesidir. Suriye sorunun çözümünde ABD ile İran’ın bir masaya gelemeyeceğine göre, Fransa ile Almanya iki tarafı için bir köprü rolü oynayacağı görüşler bulunmaktadır.[10] Fransa DEAŞ’a karşı uluslararası koalisyon üyesidir, ABD ile kıyasla katkıları azdır. Almanya ise Suriye’de askerî varlık yoktur, ancak çok sayıda Suriyeli mültecileri kabul etmişti. Ancak BM çerçevede Suriye’nin yeniden yapılandırma sürecine katkılarda bulunabilirler.

İstanbul’daki Dörtlü Zirve BM tarafından olumlu olarak değerlendirilmektedir. BM Acil Yardım Koordinatörü Mark Lowcock’un dediği gibi Türkiye-Rusya arasında İdlib üzerinde varılan ateşkes anlaşması bölge halkına nispeten bir umut vermiştir.[11]

İdlib Yine Kilitli Konumda

Rusya’nın 30 Eylül 2015’te Suriye’ye yönelik askerî operasyon düzenlendiğinden buyana bölgede düzenlenen bir dizi operasyonlarla etkisini güçlendirdi ve Şam rejimini de kurtarmış oldu. Ruslara göre, Suriye sorununun çözümünde Rusya Başkanı Putin’in tutumu önemlidir, Şam rejimi de Putin’in kararına önem verecektir.[12] Ancak İdlib’deki karmaşık durum çözülmemiştir. Soçi mutabakatı İdlib bölgesinin istikrarını sağlamaya hedeflemiştir. Cumhurbaşkanı Erdoğan ile Rusya Federasyonu Başkanı Putin’in Soçi’de uzlaştığı İdlib Mutabakatına göre, İdlib’in etrafında Suriye ordusu ile silahlı grupları ayıran 15-20 kilometrelik silahsızlandırılmış bir bölge oluşturulacaktır. 10 Ekim’e kadar tank, roketatar, top ve havan gibi ağır silahlar bu bölgeden çekilecektir. 15 Ekim’e kadar tüm “radikal terörist gruplar” silahsızlandırılmış bölgeden uzaklaştırılacaktır. 2018 yılın sonuna kadar M4 (Halep-Lazkiye) ve M5 (Halep-Hama) otoyollarının güvenliği sağlanıp trafiğe açılacaktır. Ancak İstanbul’daki Dörtlü Zirve’nin bir gün öncesi İdlib’te çatışmalar meydana gelmiştir.[13] Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın mutabakatı bir ölçüde gerçekleştirildiğini ve hedefin buradaki sivil halkın huzurunu sağlamak olduğunu belirtmiştir. Cumhurbaşkanı Erdoğan’a göre “şu ana kadar da yaklaşık 60 bin kişinin İdlib’e dönmüş olması, bu sürecin başarısıdır”.[14] Almanya Başbakanı Merkel, İdlib’de sürdürülebilir bir ateşkes olması için ellerinden geleni yapmaya hazır olduklarını bildirmiştir.[15] Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın İdlib ile ilgili söylediklerine katıldığını belirten Fransa Cumhurbaşkanı Macron, İdlib’te kalıcı ve sürdürülebilir bir ateşkesin tesis edilmesinin son derece önemli olduğunu ve “her birimizin İdlib ile ilgili olarak yaptıklarımızı, bu ülke ile ilgili yapmazsak başka mülteci akınlarını göreceğiz“ diye konuşmuştur.[16]

Suriye’nin BM elçisi Beşar Caaferi, Türkiye ve Rusya’nın İdlib’deki girişimlerini desteklediği halde, bölgedeki yabancı güçlerin hepsinin Suriye’den çıkıp gitmesini ve Suriye’nin tamamen teröristlerden arındırılmasını istemektedir. İdlib üzerindeki anlaşmanın “geçici” olduğunu ve bölgeye bağlı kasaba ve köylerde ateşkes şartlarını ihlal eden durumları dile getiren Rusya'nın BM Büyükelçi yardımcısı Vladimir Safronkov, Esed hâkimiyetinin teröre karşı yaptığı mücadelesine destek vermeye devam edeceğini belirtmektedir. Yani terör faaliyetleri devam ettiği sürece Rusya Suriye’den ayrılmayacağını ifade etmektedir. Beşar Caaferi de DEAŞ radikal güçlerinin Amerikalılar tarafından kontrol edilen bölgeden yardım konvoyuna saldırdığını belirterek teröristleri ABD’nin desteklediğini ima etmektedir.[17]

Beşar Caaferi, BM Güvenlik Konseyi’nin Suriye konulu toplantısında “İdlib, ülkemizin çok önemli bir parçası. İdlib’i yeniden kontrolümüz altına alma niyetindeyiz. BM’de haklarımızı koruma yönünde politik ve diplomatik çalışma yürütüyoruz. Gerekli bulduğumuzda İdlib’i yeniden kontrolümüz altına alma hakkına sahibiz” diye konuşmuştur. Bu konuşmanın üzerine İngiltere’nin BM Daimi Temsilcisi Karen Pierce, Ruslar ve Türkler arasında İdlib konusunda varılan anlaşmayı bozduğunu ileri sürmüştür. İdlib’i kastederek cevap veren Beşar Caaferi şu cevabı vermiştir: “Orada 30 bin terörist toplanıp Rus-Türk anlaşmasına aykırı olarak Halep’i ateşe tutarken bizim ne yapmamızı bekliyorsunuz? Elbette İdlib üzerindeki egemenliğimizi yeniden kuracağız ve bunu gerekli bulduğumuzda yapacağız, çünkü İdlib topraklarımızın bir parçası”. Rusya ve Türkiye arasındaki İdlib anlaşmasının uygulandığını açıklayan Rusya’nın BM Daimi Temsilcisi Vasiliy Nebenzya, İdlib’in bağımsız Suriye’nin bir parçası olduğunu ve eninde sonunda Suriye meşru yönetiminin toprakları olacağını ifade etmiştir.[18] Aslında BM’de Suriye meselesi üzerinde her zaman ortak görüşe varılması zordur,[19] BM Güvenlik Konseyi temsilcileri arasında da ufak sorunlar üzerinde tartışılmaktadır.[20]

İdlib’in istikrarının sağlanması Suriye’nin geleceğini etkilemektedir. İlk önce bölgede ateşkes olması önemlidir.[21] ABD’nin BM Daimi Temsilci Yardımcısı Jonathan Cohen, Suriye’nin İdlib bölgesindeki ateşkes ile ilişkin anlaşmaya uyulacağına inanmadıklarını belirmektedir.[22] Ruslar da Türkiye’nin İdlib’deki muhalif güçleri nasıl ikna etmesini merakla beklemektedir.[23]

Seçim ve Anayasa

İstanbul’daki Dörtlü Zirve’de öne çıkan diğer bir konu ise Suriye’de her kesimi dâhil eden ve özgür ortamda genel seçimin yapılmasıdır. Liderlerin ortak bildirisine göre, “BM gözetiminde, en yüksek uluslararası şeffaflık ile hesap verilebilirlik standartlarına uygun olarak, diaspora mensupları da dahil seçime katılma hakkına sahip tüm Suriyelilerin katılımıyla düzenlenecek serbest ve adil seçimlerin zeminini oluşturmak üzere Suriye'de anayasal reformu gerçekleştirecek Anayasa Komitesi'nin Cenevre’de kurulması ve erken bir zamanda, şartları gözeterek, bu yıl sonu itibarıyla toplanması çağrısında bulunmuşlardır”. Suriye’de siyasi çözüme vurgu yapan Almanya Başbakanı Merkel, olası seçimlere ilişkin, “Suriye halkının tamamı gelecekteki siyasi sistemle ilgili uluslararası denetim altında yapılacak özgür seçimlerde kendileri karar vermelidir” diye konuşmuştur.[24] Fransa Cumhurbaşkanı Macron görüşünü şu şekilde beyan etmiştir: “Suriye halkı kendi geleceği hakkında söz hakkına sahip olmalı. Yani şeffaf ve özgür seçimlerin uluslararası gözetim altında yapılması gerekiyor. Bu konuyla ilgili olarak şu aşamada bir jest görmüş değiliz bu nedenle konuyla ilgili güçler, uluslararası mekanizmayı hayata geçirmek için elinden geleni yapıyor. İşte bugün de bunu yaptık”. [25]

Suriye’de kalıcı istikrarın sağlanması için bütün kesimin iradesi tecelli eden bir genel seçimin yapılması önemlidir, fakat sağlıklı bir seçimin yapılması için kalıcı ateşkes ile birlikte barışçı bir ortama gerekmektedir. Bu şartlar tamamlanmadığı halde ülkede siyasî sürecin sürdürülmesi zor olacaktır. Suriye’deki mevcut taraflar ve bu tarafların arkasındaki güçlerin arasında kısa bir süre içinde uzlaşmaya varılması da umut vermemektedir.

Suriye’nin her kesimin iradesini yansıtan bir anayasanın oluşturulması ile ülkede istikrarın sağlanması ve siyasal sürecinin normal devam etmesi için de önemlidir.  Bundan önce Anayasa Komitesinin oluşması ve çalışması gerekmektedir. Ocak ayında Suriye’nin her kesimden gelen delegelerin Soçi’de düzenlenen Suriye Ulusal Diyalog Konferansına katılmış ve bir Anayasa Komitesi kurulmasına karar vermişti. Bu komite Suriye hükümetinden 50 kişi, muhalefetinden 50 kişi, bir de BM’nin önerecek 50 kişi ve toplam 150 kişiden oluşmaktadır. BM Suriye Özel Temsilcisi Staffan de Mistura’nın önerdiği 50 delegesi Suriyeli uzmanları, sivil toplumu yöneticisi, bağımsızları, aşiret liderleri ve kadınlarından teşkil etmektedir. Ancak Soçi toplantısından 10 ay sonra henüz anayasa komitesi toplantısı yapılmış değildir.

İstanbul’daki Dörtlü Zirvesi’nde Cumhurbaşkanı Erdoğan bu konudaki görüşünü beyan etmiştri: “Bu çerçevede anayasa komitesinin kuruluş sürecinin en kısa sürede şartları gözeterek, temennimiz odur ki yıl sonu itibarıyla tamamlanması çağrısında bulunduk”.[26] “Öncelikle Cenevre’de Anayasa Komitesi çalışmalarına başlamamız gerekiyor” diyen Rusya Devlet Başkanı Putin de söz konusu komitenin Suriye’deki toplumun tüm katmanlarınca tanınması gerektiğinin altını çizmişti. Başkan Putin’e göre, bu yılın sonuna kadar ilgili şartlar oluşursa Anayasa Komitesi tamamen oluşturulacaktır ve faaliyetlerine başlayacaktır. Başkan Putin, Anayasa Komitesinin oluşmasının gecikmesini oluşturacak 3. listenin ortaya çıkmasına bağlamaktadır.[27] Almanya Başbakanı Merkel, “Anayasa Komitesinin yıl sonuna kadar bir araya gelebilmesi için katkıda bulunmak istiyoruz” diye ifade etmiştir.[28] Bu yılın sonuna kadar anayasa komitesiyle ilgili listelerin onaylanması ve bu toplantının yapılmasını isteyen Fransa Cumhurbaşkanı Macron, “Bu konuyla ilgili irademiz tamdır ve kapsayıcı siyasi çözüm için bunun mutlaka hayata geçirilmesi gerektiğine inanıyoruz” diye konuşmuştur.[29]

Ancak Esed yönetimi bu teklifi kabul etmemektedir. Esed yönetimin Dışişleri Bakanı Velid Muallim ile görüşen Staffan de Mistura’ya göre, Esed yönetimi Anayasa Komitesi yapacak işlerinin Suriye’nin egemenliğini ilgilendirdiği hassas bir konu olduğu için kararı Suriye halkı vermesi gerektiğini belirtmektedir. Velid Muallim’in ilettiğine göre, BM’nin oluşturacak delege listesini Esed yönetimi, Rusya, Türkiye ve İran tarafından karar vermeli ve Astana Sürecini sürdüren üç ülke tarafından BM’ye sunulmalıdır.[30] Özel Temsilci Mistura Cenevre’de hükümet ve muhalefetin delegeleri arasında yönetim, anayasa ve seçim konularında ve Suriye’deki barış süreci için bir yol haritası oluşturan Güvenlik Konseyi’nin 2254 sayılı kararı kapsamında doğrudan görüşmelerin yapılmasını istemektedir. Esed yönetimin Dışişleri Bakanı Muallim BM’nin anayasa komitesi oluşturması konusunda beli ölçüde rol almasını istememiştir.[31] Staffan de Mistura 26 Ekim günü Güvenlik Konseyi’ne yaptığı açıklamada, Şam’ın artık BM’nin anayasanın yazılmasını kolaylaştırmasını istediğini, ancak komite üyelerinin üçte birinin ismini istemediğini belirtmiştir.[32] Ancak BM, Şam yönetimin yeni bir anayasa taslağın oluşturulmasına karşı çıktığı kanaatindedir.[33]

İstanbul Dörtlü Zirvesi’nin bildirisinde BM’nin rolünü işaret ederek, BM’nin kolaylaştırıcılığında ve Suriyelilerin öncülük ve sahipliğinde yürütülecek kapsayıcı bir siyasi sürece desteklerini ifade edilmişti, liderler Suriyeli taraflara bu sürece aktif katılım sağlama çağrısında bulunmuştu.[34] Ancak bu sürecin kısa bir zaman içinde tamamlanması güç olduğu anlaşılmaktadır.[35]

Şam yönetimi anayasanın oluşturulması sürecinde inisiyatifini kaybedeceğinden endişeli olmalıdır. Diğer bir sebep ise 2021 yılında Şam yönetimin liderinin görevi sona erecek ve söz konusu anayasa sürecinin bir sonraki seçimden sonrasına bırakılmasının daha uygun olmasıdır. Ancak uluslararası güçler anayasanın kabulü ve biran önce seçime gitmesini istemektedir. Şam yönetimi erken seçim baskısı ile yüzyüze kalabilir.

[1] “Kremlin: Putin, İstanbul’daki dörtlü zirveye katılacak”, Sputnik News, 17 Ekim 2018; 14:27. https://tr.sputniknews.com/rusya/201810171035703971-kremlin-putin-istanbul-dortlu/

[2] Aynur Ekiz, “Suriye Konulu Dörtlü Zirve 27 Ekim’de İstanbul’da düzenlenecek”, Anadolu Ajansı, 19 Ekim 2018. https://www.aa.com.tr/tr/gunun-basliklari/suriye-konulu-dortlu-zirve-27-ekimde-istanbulda-duzenlenecek/1286434

[3] “В МИД оценили предстоящий саммит по Сирии в Стамбуле”, РИА Новости, 25.10.2018; 17:50  (обновлено: 17:52 25.10.2018). https://ria.ru/syria/20181025/1531491692.html?inj=1

[4] “Песков прокомментировал предстоящий саммит по Сирии”, РИА Новости, 26.10.2018; 12:04. https://ria.ru/syria/20181026/1531536187.html

[5] Марианна Беленькая, Дина Марганова, Павел Тарасенко, “Сирию распереговорят на четверых, Лидеры Турции, России, Франции и Германии встретятся в Стамбуле”, Коммерсантъ, №198 от 27.10.2018, стр. 1. https://www.kommersant.ru/doc/3784555

[6] “Syrian Negotiations Committee insists on Assad’s resignation”, ITAR-TASS, October 26, 2018;14:20. http://tass.com/world/1027998

[7] “Note to Correspondents: Statement on behalf of the United Nations Special Envoy for Syria, Staffan de Mistura”, UN News, 29 October, 2018. https://www.un.org/sg/en/content/sg/note-correspondents/2018-10-29/note-correspondents-statement-behalf-united-nations

[8] “Turkey hosts Syria summit with Russian, French, German leaders”, AFP, October 27, 2018. https://www.afp.com/en/news/15/turkey-hosts-syria-summit-russian-french-german-leaders-doc-1ac1mr3

[9] “No country can exclude others in Syrian peace talks: Jaberi Ansari”, İran Press, Oct 25, 2018 14:44. http://iranpress.com/iran-i129645

[10] Marc Semo, Isabelle Mandraud et Marie Jégo, "Russie, Europe et Turquie tentent de pérenniser la trêve en Syrie", Le Monde, 26.10.2018 à 11h08 • Mis à jour le 27.10.2018 à 15h36. https://www.lemonde.fr/syrie/article/2018/10/26/russie-europe-et-turquie-tentent-de-perenniser-la-treve-en-syrie_5374904_1618247.html

[11] “Aid convoy for north-east Syria postponed over security concerns – UN relief chief”, UN News, 29 October 2018. https://news.un.org/en/story/2018/10/1024352

[12] Андрей Колесников, “Сирийский решим, Как Владимир Путин в Стамбуле выход искал”, Коммерсантъ, №198 от 29.10.2018, стр. 1. https://www.kommersant.ru/doc/3785044

[13] “Shelling in Syria’s Idlib kills seven, largest death toll since mid-August”, Reuters,  October 27, 2018, 12:52 AM. https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-idlib/shelling-in-syrias-idlib-kills-seven-largest-death-toll-since-mid-august-idUSKCN1N02DZ

[14] “Cumhurbaşkanı Erdoğan’dan ‘Dörtlü Suriye Zirvesi’ sonrası açıklama”, Anadolu Ajansı, 27 Ekim 2018. https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/cumhurbaskani-erdogandan-dortlu-suriye-zirvesi-sonrasi-aciklama/1295169

[15] Tuğçenur Yılmaz, “Almanya Başbakanı Merkel: Sürdürülebilir ateşkes için elimizden geleni yapmayı hazırız”, Anadolu Ajansı, 27 Ekim 2018. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/almanya-basbakani-merkel-surdurulebilir-ateskes-icin-elimizden-geleni-yapmayi-haziriz/1295493

[16] Sevil Çelik, “Fransa Cumhurbaşkanı Macron: Suriye halkı kendi geleceği hakkında söz hakkına sahip olmalı”, Anadolu Ajansı, 27 Ekim 2018. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/fransa-cumhurbaskani-macronsuriye-halki-kendi-gelecegi-hakkinda-soz-hakkina-sahip-olmali/1295458

[17] Edith M. Lederer, “UN aid chief: Ensure Idlib cease-fire and prevent onslaught”, AP, October 30, 2018. https://www.apnews.com/d08f5f671a2b4a96a0f7ea4d03c825ac

[18] “Suriye’nin BM Temsilcisi: Gerektiğinde İdlib’in kontrolünü yeniden elimize alacağız”, Sputnik News, 26.10.2018; 23:04 (Güncellendi 23:06 26.10.2018). https://tr.sputniknews.com/ortadogu/201810261035860844-suriye-idlib-kontrol-bm/

[19] Patrick Wintour, “UN’s outgoing Syria envoy wants regime to stop being obstructive”, The Guardian, 27 Oct. 2018; 07.43 BST. https://www.theguardian.com/world/2018/oct/27/uns-outgoing-syria-envoy-wants-regime-to-stop-being-obstructive

[20] “Russia’s UN envoy responds to UK’s statement on data provided by Russian Defense Ministry”, ITAR-TASS, August 28, 2018; 21:12. http://tass.com/politics/1019017

[21] Edith M. Lederer, “UN aid chief: Ensure Idlib cease-fire and prevent onslaught”, The Washington Post, October 29, 2018. https://www.washingtonpost.com/world/middle_east/un-aid-chief-ensure-idlib-cease-fire-and-prevent-onslaught/2018/10/29/cf8279c8-dbc8-11e8-8bac-bfe01fcdc3a6_story.html?utm_term=.eabbaed7db4a

[22] “ABD, İdlib anlaşmasının uygulanacağına ‘inanmıyor’”, Sputnik News, 29 Ekim 2018, 22:55. https://tr.sputniknews.com/dunya/201810291035898450-abd-idlib-anlasmasinin-uygulanacagina-inanmiyor/

[23] Марианна Беленькая, “Турция уговорила террористов отказаться от джихада, Но выполнение соглашения по Идлибу остается под вопросом”, Коммерсантъ, №180 от 03.10.2018, стр. 6. https://www.kommersant.ru/doc/3758926

[24] Tuğçenur Yılmaz, “Almanya Başbakanı Merkel: Sürdürülebilir ateşkes için elimizden geleni yapmayı hazırız”, Anadolu Ajansı, 27 Ekim 2018. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/almanya-basbakani-merkel-surdurulebilir-ateskes-icin-elimizden-geleni-yapmayi-haziriz/1295493

[25] Sevil Çelik, “Fransa Cumhurbaşkanı Macron: Suriye halkı kendi geleceği hakkında söz hakkına sahip olmalı”, Anadolu Ajansı, 27 Ekim 2018. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/fransa-cumhurbaskani-macronsuriye-halki-kendi-gelecegi-hakkinda-soz-hakkina-sahip-olmali/1295458

[26] “Cumhurbaşkanı Erdoğan’dan ‘Dörtlü Suriye Zirvesi’ sonrası açıklama”, Anadolu Ajansı, 27 Ekim 2018. https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/cumhurbaskani-erdogandan-dortlu-suriye-zirvesi-sonrasi-aciklama/1295169

[27] Selen Temizer, “Rusya Devlet Başkanı Putin: Çözüm ancak diplomasi yoluyla mümkün”, Anadolu Ajansı, 27 Ekim 2018. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/rusya-devlet-baskani-putin-cozum-ancak-diplomasi-yoluyla-mumkun/1295387

[28] Tuğçenur Yılmaz, “Almanya Başbakanı Merkel: Sürdürülebilir ateşkes için elimizden geleni yapmayı hazırız”, Anadolu Ajansı, 27 Ekim 2018. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/almanya-basbakani-merkel-surdurulebilir-ateskes-icin-elimizden-geleni-yapmayi-haziriz/1295493

[29] Sevil Çelik, “Fransa Cumhurbaşkanı Macron: Suriye halkı kendi geleceği hakkında söz hakkına sahip olmalı”, Anadolu Ajansı, 27 Ekim 2018. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/fransa-cumhurbaskani-macronsuriye-halki-kendi-gelecegi-hakkinda-soz-hakkina-sahip-olmali/1295458

[30] Michelle Nichols, “Syria pushes back on U.N. role in constitutional talks: U.N. envoy”, Reuters, October 27, 2018 / 2:40 AM. https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-un/syria-pushes-back-on-u-n-role-in-constitutional-talks-u-n-envoy-idUSKCN1N02M0

[31] “Syrian Government’s ‘different understanding’ of UN role, a ‘very serious challenge’ - Special Envoy”, UN News, 26 October 2018. https://news.un.org/en/story/2018/10/1024242

[32] Maria Tsvetkova and Can Sezer, “Russia, Germany, France and Turkey call for lasting ceasefire, constitutional meeting for Syria”, Reuters, October 27, 2018 / 10:01. https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-turkey/russia-germany-france-and-turkey-meet-for-four-way-syria-summit-idUSKCN1N10HU

[33] Edith M. Lederer, “UN says Syria is blocking efforts to draft new constitution”, The Associated Press, October 27, 2018. https://www.apnews.com/1adbdb5ec56c4f40880894348e211e29

[34] Çiğdem Alyanak ve Sefa Mutlu, “Suriye konulu dörtlü zirvenin bildirisi yayımlandı”, Anadolu Ajansı, 27 Ekim 2018. https://www.aa.com.tr/tr/gunun-basliklari/suriye-konulu-dortlu-zirvenin-bildirisi-yayimlandi/1295518

[35] Louisa Loveluck, “At Syria summit, leaders produce few answers to the endgame question”, The Washington Post, October 27, 2018. https://www.washingtonpost.com/world/middle_east/at-syria-summit-russian-and-nato-leaders-come-up-with-few-answers/2018/10/27/8ac26b72-d920-11e8-8384-bcc5492fef49_story.html?utm_term=.26eaf28c0174